Сингармонизм законы татарский язык

Сузык авазлар.Сингармонизм законы(V сыйныф өчен татар теле дәресе)

Эльмира ГЫЙБАСЕВА,
Апас районы Биеш урта мәктәбенең югары квалификация категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы
Дәрес тибы: яңа белемнәрне ачу дәресе.
Дәрес максатлары:
Эшчәнлек ягыннан: укучыларда яңа эшчәнлек төрләре формалаштыру: алгоритм төзү, анализ, дәреслек, карточкалар белән эшләү.
Эчтәлек ягыннан: сузык авазлар, аларның төрләре, сингармонизм законы турында төшенчә формалаштыру, сингармонизмга буйсынган һәм буйсынмаган сүзләрне танып белү, аларны сөйләмдә кулланырга өйрәнү.
Көтелгән нәтиҗәләр:
шәхси: эшчәнлекнең максаты һәм нәтиҗәсе арасында бәйләнешне билгеләү, үзеңдә җаваплылык хисе булдыру, туган илгә, табигатькә карата ихтирамлы мөнәсәбәт тудыру.
Метапредмет УУГ:
регулятив УУГ: максатны гамәлгә ашыру чараларын сайлау һәм аларны куллана алу, үз эшчәнлегеңне контрольдә тота алу, дәреснең максатларын куярга өйрәнү; куелган максат буенча план нигезендә эшләү, үзенең эшчәнлегенә төзәтмәләр кертү мөмкинлеген алу;
танып белү УУГ: укучы дәреслекне кулланып сорауларга җавап бирер-
гә, уку мәсьәләсе тирәсендә логик фикерләргә өйрәнә, укучы тема тирәсендәге төп билгеләрне аерып алу нигезендә кагыйдә формалаштыру мөмкинлеге ала;
коммуникатив УУГ: укучы сыйныфташлары һәм укытучы белән уку эшчәнлеген оештыруда хезмәттәшлек итәргә өйрәнү; күмәк эш вакытында уртак фикергә килү; үз эшен контрольдә тоту, фикерләрен телдән һәм язмача җиткерә белү, башкаларны тыңлый, киңәш бирә белү мөмкинлеге ала.
Предмет УУГ: сузык авазларның төп билгеләрен әйтеп бирү; сингармонизм законына буйсынган яки буйсынмаган сүзләрне таный һәм гамәлдә куллана белү мөмкинлеге ала.
Җиһазлау: проектор, ноутбук, презентация, дәреслек: Ч.М.Харисова, Н.В.Максимов, Р.Р.Сәйфетдинов – Казан: «Мәгариф-Вакыт», 2017, үзбәя картасы, биремле карточкалар, тикшерү эталоннары.
Дәрес барышы
I этап. Уку эшчәнлегенә мотивация булдыру.
Укытучы. Хәерле көн, укучылар! Барыбыз өчен дә бүгенге көн унышлы булсын, шатлык-куанычлар гына алып килсен. Күңелләребездә иман нуры балкысын. Шундый изге теләкләр белән дәресебезне башлыйбыз.
Әйдәгез, экрандагы слайдка игътибар итик әле.

ТАТАР ИЛЕ
Син – дөнья[йа]ның иң мәһабәт җире,
Син – алышта батыр арыслан!
Алда бөе[йө]к меңье[йы]ллыклар көтсен,
Мәңге я[йә]шә, гүзәл Татарстан!
Рифат СӘЛАХ
Сингармонизм законына буйсынмаган сүзләр: дөньяның, мәһабәт, меңьеллыклар

Укытучы. Бик яхшы, укучылар. Ә хәзер белемнәрегезне бәяләгез.
Укытучы. Афәрин, булдырдыгыз. Укучылар, без укыган әлеге шигъри юлларда нәрсә турында сүз бара? Бу шигырь безне нәрсәгә өйрәтә?
Укучы. Быел без Татарстан Автономияле Совет Cоциалистик Республикасы оешуның 100 еллыгы һәм Татарстан Республикасының
30 еллыгын билгеләп үттек. Татарстан җир асты байлыклары белән данлыклы. Ә иң зур байлыгыбыз – күпмилләтле уңган, талантлы халкыбыз: татарлар, руслар, чувашлар, удмуртлар, марилар, мордвалар hәм башкалар. Бу халык биредә гасырлар буена дус-тату яши.
VII этап. Рефлексия
Укытучы. Бүгенге эшләнгән биремнәрдән чыгып, нәтиҗә ясап карыйк әле. Без бүген нинди тема өйрәндек?
Укучы (укучы җавабы).
Укытучы. Нәрсәләр эшләдек?
Максатыбызга ирештекме?
Сингармонизм законы тормышта кирәкме?
Укучы (укучы җавабы).
Укытучы. Күз алдыгызга китерегез:
1. Әгәр дә сез сузык аваз булсагыз, үзегез турында нәрсә сөйләр идегез?
2. Әгәр дә сез сингармонизм законы булсагыз, үзегез белән ничек таныштырыр идегез?
3. Сезнең сыйныфташыгыз, авырып, дәрескә килмәде. Икенче дәрестә сез аңа бу теманы ничек аңлатыр идегез?
Укучы (укучы җавабы).
Укытучы. Дәреснең барлык этапларында алган билгеләрегездән чыгып, үзегезгә гомуми билге куегыз.
3 нче яшел күгәрчен сезгә өй эшләре алып килгән. Ул сезгә шушы дәрес истәлеге булып калсын, укучылар. Анда сезгә, гадәттәгечә, 3 төрле өй эше бирелгән. Үзегезгә ошаган, берсен сайлап эшләрсез.
Өй эше.
1. Мәҗбүри: 207 нче күнегүне дәфтәрләргә язмача эшләргә;
2. Ярымиҗади: «Гаилә һәм мәктәп» журналы сайтыннан сингармонизм законына буйсынган һәм буйсынмаган сүзләре булган кечкенә генә күләмле текст сайлап язарга;
3. Иҗади: Берничә укучы берләшеп, гаилә әгъзаларының исемнәрен тикшерегез һәм ике төркемгә аерып языгыз: 1) сингармонизм законына буйсынган сүзләр; 2) сингармонизм законына буйсынмаган сүзләр.
Укытучы. Балалар, миңа бер уй тынгы бирми. Ни өчен Барбоскиннарның биремнәрен күгәрченнәр китерделәр икән?
Укучы (укучы җавабы тыңлана.)
Укытучы. 100 еллык матур тарихы булган Татарстаныбызда беркайчан да сугышлар булмасын дигән теләктә дәресебезне тәмамлыйбыз, балалар. Сез гел шулай бәхетле елмаеп, тынычлыкта үзара дус-тату булып үсегез, үзегез тынычлыкны яклаучылар, чын кешеләр булып яшәгез. Дөньялар имин, тыныч булсын!
Дәрестә актив катнашуыгыз өчен рәхмәт, укучылар, киләчәктә сезгә уңышлар.

Источник

Конспект урока по татарскому языку «Сингармонизм законы»

Дәреснең темасы: Сингармонизм законы

Дәрес тибы: яңа тема өйрәнү.

Максатлар: сингармонизм законын үзләштерү, сингармонизмга буйсынган һәм буйсынмаган сүзләрне танып белү. аларны сөйләмдә кулланырга өйрәнү; бу сүзләргә дөрес кушымчалар ялгарга өйрәнү; туган телгә хөрмәт, горурлык хисләре тәрбияләү.

Универсаль уку гамәлләре:

Рухи-әхлакый үсешне күрсәтүче: укучыларда дуслык, бердəмлек, игътибарлылык сыйфатлары тəрбиялəү.

Регулятив: үз алдыңа максат куя белү, максатка ирешү, проблеманы хәл итәргә омтылыш теләген үстерү.

Танып белү: сингармонизм законын үзләштерү, яңа сүзләр үзләштерү.

Коммуникатив: фикерне аңлата, биремне укый һәм кабул итә, иптәшләреңне тыңлап үзара килешеп эшли белү.

Бурычлар: сингармонизм законының кагыйдәсен үзләштерү, бу законга буйсынган сүзләрне аера белү, сүзләргә дөрес кушымча ялгау, сәнгатьле уку, укыган текстка үз мөнәсәбәтен белдерү.

Метапредмет: укыган текст эчтәлегенә үз мөнәсәбәтеңне белдерә белүе, үз-үзенə билге куярга өйрəнү.

Предмет: татар теленең сузык авазлардагы сингармонизм законын үзләштерүе.

Рухи-әхлакый үсешне күрсәтүче: туган телгә хөрмәт хисләренең үсүе.

Ноутбук, проектор, презентация: “Сузык авазларда сингармонизм законы”, төрле шагырьләрнең туган телгә багышланган шигырьләре, сюжетлы рәсем, катрочкалар: “Сингармонизм законына буйсынган һәм буйсынмаган сүзләрне аерып языгыз”, “Уңышлар баскычы” схемалары.

Универсаль уку гамәлләре

Исәнләшү, уңай психологик халәт тудыру.

Дәрескә әзерләнүне тәмамлыйлар. Исәнләшәләр.

Рухи-әхлакый үсешне күрсәтүче гамәлләр

II .Белемне актуальләштерү.

Сузык авазларны искә төшерү, аларның төркемнәрен кабатлау.

Сорауларга җавап бирәләр. Өй эшләрен укыйлар.

III .Уңыш ситуациясен тудыру.

Уку мәсьәләсен кую.

Берничә сүз әйтелә: болыт, бакча, укучы – бу сүзләрдә нинди сузыклар авазлар гына бар?

Мәктәп, дәрес, әти, әни – бу сүзләрдә нинди сузык авазлар гына бар? Дөрес.

Татар телендә сүзләрдә я калын сузыклар, я нечкә сузыклар гына килүе сингармонизм законы (яки сузыклар гармониясе) дип атала. Димәк, безнең дәреснең темасы нинди?

Дәрескә без нинди максатлар куябыз, бурычлар?

Сүзләрдә нечкә сузыклар булса, нинди кушымча ялгана, калын сузыклар булса, нинди кушымча ялгана? Мисаллар китерелә: укытучы сүзне әйтә, укучылар кушымча ялгый (телдән).

Укучылар дәрес темасын әйтәләр, максат, бурычлар билгелиләр.

Сузык авазларда сингармонизм законы.

С ингармонизм законын үзләштерү, сингармонизмга буйсынган һәм буйсынмаган сүзләрне сөйләмдә куллану; бу сүзләргә дөрес кушымчалар ялгарга өйрәнү.

Сүздә нечкә сузыклар булса, нечкә сузыклы кушымча, калын сузыклар булса, калын сузыклы кушымча ялгана.

танып-белү гамәлләре, регулятив гамәлләр,

IV .Уку мәсьәләсен чишү.

Кагыйдәне дәреслектән уку, мисаллар китерү.

Кайбер кушма сүзләр, башка телләрдән кергән сүзләр, юнәлеш килешендәге I һәм II зат алмашлыклары сингармонизм законынына буйсынмый: Илшат, китап, миңа, сиңа.

Проблемалы сорау: ә бу сүзләргә нинди кушымча ялгана соң?

Сораулар ярдәмендә нәтиҗә чыгару.

Сүзнең беренче иҗегендә иренләшкән [о], [ө], сузыклары булса, икенче һәм башка иҗекләрдәге [ы], [э] авазлары урынына [о], [ө] сузыклары әйтелә: [болот], [төтөн]. Бу күренеш ирен гармониясе дип атала.

Презентация карыйлар. Сорауларга җавап бирәләр.

Укучылар үзләренең мисалларын әйтәләр, бу сүзләр белән җөмләләр төзиләр.

Аларда кушымчалар ахыргы иҗеккә яки авазга карап ялгана: Илшат-ка, китап-ны.

Тактада бирелгән сүзләрнең транскрипцияләрен язарга өйрәнәләр. Берничә укучы тактада эшли.

Эшкә нәтиҗә ясыйлар.

Рухи-әхлакый үсешне күрсәтүче гамәлләр, танып-белү гамәлләре, регулятив гамәлләр, коммуникатив гамәлләр.

1.Дәреслектән 44 нче күнегүне эшләү. Күнегүнең биремен уку, Х.Туфанның шигыреннән өзекне аңлату.

Туган тел турында тагын нинди шигырьләр беләсез? Туган тел турында берничә шигырь уку. Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләрнең кайсыларына калын, кайсыларына нечкә кушымча ялганган? Йомгак.

2. 46 нчы күнегү. Укыгыз һәм күчереп языгыз. Калын һәм нечкә сузыкларның астына сызыгыз. Кайсы сүзләр сингармонизм законына буйсынмый? Шулар белән җөмләләр төзегез.

Сөйләм телен үстерү. Сюжетлы рәсем буенча эшләү.

Бу рәсемдә нәрсәләр сурәтләнгән? Сингармонизмга буйсынмаган сүзләр бармы? Кагыйдәне искә төшерү.

48 нче күнегүне эшләү. Укыгыз. Җәя эчендәге кушымчаларның тиешлесен куеп күчереп языгыз.

Ял минуты. Татарча бию көе яңгырый.

Сәнгатьле уку. Сүзлек өстендә эш: тактада бирелгән сүзләрнең тәрҗемәсен укыйлар.

Шигырьнең эчтәлеге буенча сорауларга җавап бирәләр. Мисаллар китерәләр.

Биремне эшлиләр. Сингармонизмга буйсынган, буйсынмаган сүзләрне әйтәләр.

Калын һәм нечкә сузыклар астына сызалар. Сингармонизм законына буйсынмаган сүзләрне әйтәләр һәм алар белән җөмләләр төзиләр.

Рәсемдә сурәтләнгән предметларны атыйлар. Аларның сингармонизм законына буйсынган яки буйсынмаган булуын әйтәләр. Бу сүзләр белән җөмләләр төзиләр.

Сәнгатьле укыйлар. Бирелгән кушымчалардан тиешлесен сайлап алалар. Ни өчен шулай сайлауларын аңлаталар. Нәтиҗә ясыйлар.

Экранда төрле бию хәрәкәтләре эшләгән малай артыннан кабатлыйлар.

Рухи-әхлакый үсешне күрсәтүче гамәлләр, танып-белү гамәлләре, регулятив, коммуникатив гамәлләр.

VI. Эталон буенча уҡучыларның эшләрен үзаллы тикшерүе.

-Укучылардан теманы ни дәрәҗәдә аңлауларын бәяләргә тәкъдим ителә.

-Индивидуаль эш. “Сингармонизмга буйсынган яки буйсынмаган сүзләрне ике баганага аерып языгыз”, дигән биремле карточкалар таратыла.

-Эшләп беткәч, экранда дөрес җаваплар күрсәтелә.

-“Уңышлар баскычын” кулланып укучыларга эшләгән биремгә үзбәя бирергә тәкъдим ителә.

-“Уңышлар баскычын”да эшләү, теманы ни дәрәҗәдә аңлауларына беренче баскычта үзбәя бирәләр.

-Карточкаларда индивидуаль эшлиләр.

-Экрандагы дөрес җавапларга карап укучылар үзләренең эшләрен тикшерәләр.

-“Уңышлар баскычы” ның икенче ягында эшләгән биремгә үзбәя бирәләр.

-Ике як басычтагы билгеләрен чагыштырып карыйлар, нәтиҗәләр чыгыралар.

регулятив гамәлләр, коммуникатив гамәлләр.

VIII. Дәресне йомгаклау.

Дәрестә өйрәнгән тема буенча сораулар бирелә. Калын һәм нечкә сузыкларны искә төшерегез. Сингармонизм законын аңлатыгыз.

Сорауларга җавап бирәләр, мисаллар китерәләр.

1. Укучылар, димәк без дәрес башында куйган максатыбызга ирештекме? Куелган бурычларны үтәдекме? 2.Укучыларга дәрестәге эшчәнлекләренә үзбәя бирергә тәкъдим ителә, шулардан чыгып, аңлатып, укытучы үз билгесен куя.

3.Өй эшен аңлату.а) 49нчы күнегү. Күп нокталар урынына тиешле кушымчалар өстәп, сүзтезмәләрне күчереп языгыз һәм шул сүзтезмәләр белән җөмләләр төзегез; б)туган телгә багышланган шигырьләр табып, язып алып килегез.

Дәрестә башкарган эшләренә нәтиҗә чыгаралар.

Укучыларның дәрестәге эшчәнлекләренә үзбәя бирәләр, билгеләрен әйтәләр.

Көндәлекләргә өй эшен язып куялар.

Номер материала: ДБ-902619

Не нашли то что искали?

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Источник

Сингармонизм законы турында төшенчә.

Просмотр содержимого документа
«Сингармонизм законы турында төшенчә.»

5нче сыйныфта татар теленнән дәрес эшкәртмәсе

Тема: Сингармонизм законы турында төшенчә.

Максат: сингармонизм законы һәм аныӊ ике төре турында төшенчә формалаштыру.

Дәрес тибы – УМ кую һәм чишү.

Материал һәм җиһазлау: дәреслек (Татар теле: Татар телендә төп гомуми белем бирү мәктәбенең 5 нче сыйныфы өчен дәреслек), сүзлек дәфтәре, кагыйдә китабы, карточкалар, экран, “Татар теленең аңлатмалы сүзлеге”.

1. а) психологик уңай халәт тудыру:

— Хәерле көн, кадерле укучылар, килгән кунакларыбыз. Кәефләрегез ничек?

— Укучылар мин сезгә яхшы кәеф, дәрестә җанлы, актив эшләвегезне телим.

ә) белемнәрне актуальләштерү:

— Әйдәгез, алдагы дәресләрдә алган белемнәрне искә төшереп китик.

— Һәр өстәлдә карточкалар ята, сезнең белән ДЖОТ ТОТС үтибез.

Бирем: сузык авазлар язарга. (а, ә, у, ү, о, ө, и, ы, э)

— Бу авазлар белән Сорт Картс эшлибез.

1) рәт гармониясе – татар телендә а, о, у, ы сузык авазлары килсә, сүзләр калын әйтеләләр (укытучы, авыл, борын); ә, и, ө, ү, э сузык авазлары булса, сүзләр нечкә әйтеләләр (сиксән, дәрес, күзлек);

искәрмәләр: алынма сүзләр (студент, университет, китап); кайбер грамматик формалар (миңа, сиңа); кушма сүзләр (көнбатыш, өчпочмак);

2) ирен гармониясе – төлке [төлкө], борын [борон].

— Сез җавап бирергә әзерме? Һәр төркем эш нәтиҗәсе белән таныштыра.

(Һәр төркемнән бер бала җавап бирә)

5 нче слайд Бәяләү критерие: ( СОРТ КАРТС)

“5” – 4 төркемгә аера алган (калын, нечкә сузык, иренләшкән, иренләшмәгән сузык).

“4” – 3 төркемгә аера алган (калын сузык, нечкә сузык, иренләшкән сузык).

“3” – 2 төркемгә аера алган (калын сузык, нечкә сузык).

Димәк, сузык авазлар. (балалар әйтә: калын,нечкә, иренләшкән, иренләшмәгән була)

6 нчы слайд. Сүзләргә кушымча ялгау.

Нәтиҗә. Калын әйтелешле сүзләргә калын кушымча, нечкә әйтелешле сүзләргә нечкә кушымча ялгана.

Сингармонизм сүзе чыга)

Бу сүзне ишеткәнегез бармы? Аңлата аласызмы? (Юк.)

Нинди ярдәмлеккә таянып, сүзнең лексик мәгънәсен белә алабыз?

(Сүзлек, интернет, кагыйдә китабы)

Мин сездән бу җавапны көттем. Сүзлекләр әзерләп куйдым. Ә сез, егетләр, интернеттан эзләп карагыз.

(Кемдер интернеттан эзли, кемдер сүзлектән)

Кайсы өстәлгә сүз бирәбез? Игътибар белән тыңлагыз, исегездә калдырыгыз.

Димәк, укучылар сингармонизм сүзе нәрсәне аңлата? К.җ.: Сузыкларныӊ, бер-берсенә йогынты ясап, үзара охшашланулары сингармонизм дип атала.

Бүгенге дәрескә нинди уку мәсьәләсе куябыз инде?

(сингармонизм турында өйрәнәбез)

8 нче слайдта сингармонизм сүзе тора.

II. УМ адымлап чишү.

Дәреслек белән эш. нче күнегү

(Таблица тактага сызып куелган.)

Биремне ике укучы тактада эшли, калганнары – дәфтәрдә.

Калын сузыклы Нечкә сузыклы

5 нче слайдта дөрес вариант чыгарыла.

Ә хәзер такта янындагылар бер-берсен тикшерә, бәяли, ә калганнар дәфтәрләрне күршегез белән алышып.

Үзара бәяләү (эшләрне алышынып бәяләү)

9 нчы слайдта күрсәтелә.

— Кем мин калын сузыкларны нечкә сузыклардан аера беләм ди, кул күтәрә.

— Нинди нәтиҗә ясыйбыз?

К.җ.: Күнегүдә бирелгән сүзләрдә я калын сузыклар гына, я нечкә сузыклар гына бар.

2. 342 нче күнегү. (Карточкаларда эш. Релли Коуч.)

— Ә хәзер Релли Коуч, карточкаларда эшлибез. Бер карандаш кына эшли. А партнеры карандаш ала, беренче сүзнең тамыры һәм кушымчасына сыза. Карандашны В партнерына бирә. Ул эшне бәяли һәм икенче сүзне анализлый. Шул тәртиптә дәвам итә.

(Бакча-да, әни-ем, дус-лык, сак-ла, биш-енче, көл-ә-ләр, бәхет-сез, уй-чан)

— Тамыр һәм кушымчаларны карап чыгыгыз әле, нинди нәтиҗә ясап була? Парларда фикер алышыгыз.

(Укучылар фикерләшә, бер укучыдан нәтиҗәне әйттерәбез.)

— Раилә, сез нинди нәтиҗәгә килдегез.

— Килешәсезме? Башка төрлерәк фикергә килүчеләр юкмы?

К.җ.: Калын сузыклардан торган сүзләргә – калын сузыклы кушымчалар, нечкә сузыклардан торган сүзләргә – нечкә сузыклы кушымчалар ялгана икән. (Карточкаларны җыеп алабыз.)

— Әйе, балалар, менә шулай сузык авазларның калынлыкта-нечкәлектә ярашуы сингармонизмның беренче законы – рәт гармониясе дип атала.

— Ә нигә нәкъ менә рәт дигән сүз белән атаганар икән, нинди рәт булырга мөмкин бу?

(Алгы рәт сузыклары, арткы рәт сузыклары)

Дөрес, балалар, я алгы, я арткы рәт сузыклары гына булганга, рәт гармониясенә карый мондый сүзләр.

Ф и з м и н у т к а.

Матур итеп бастык, урындыкларны ипләп кенә этеп куйдык, такта янына чыгып, матур түгәрәк ясап басабыз. “Түбәтәй уены ” уйнап, ял итеп алабыз. Биреме җайлы: түбәтәйле кеше татар биюе элементы күрсәтә, ә башкалар кабатлый, шуннан соң гына түбәтәйне күршесенә тапшыра. Көй туктап, түбәтәй киеп калган укучы бирем үти.

Алма дисәң дә алалар, нәрсә соң ул балалар?(Алма)

Сузыкларда алгы һәм арткы була.(Рәт)

Болында бар, кырда юк, урманда бар, өйдә юк.( н хәрефе)

сөенеч −[сөйөнөч], болытлы –[болотло], гомерлек –[ғөмөрлөк].

слайдта дөрес җавап

— 7 нче слайд белән җавапларны тикшерәбез,

хатасыз эшкә – “5” ле

2 хатага – “3” ле куябыз.

— Әйдәгез бер нәтиҗәгә килик.

Беренче иҗектә килгән ирен сузыклары [о], [ө] калган иҗекләрдәге [ы], [э] авазларына тәэсир итәләр, һәм [ы], [э] авазлары да иренләшәләр.

Әйе, балалар, бу күренеш сингармонизмның икенче төре – ирен гармониясе дип атала. Ирен гармониясе. Ни өчен нәкъ менә ирен гармониясе?

(о, ө иренләшкән авазлар.)

Авыз апппараты иренләшкән авазны әйтергә җыенгач, үзеннән-үзе калган авазларны да үзенә яраклаштыра.

— Кем ирен гармониясен аңлады, кулын күтәрә.

Текст өстендә эш. Проблемалы уку.

Парларда эшлибез. Һәр укучы 101 нче биттәге кагыйдәне эчтән тулысынча укып чыга һәм күршесенә бик яхшылап аңлата, аннан рольләрне алышабыз.

Ә хәзер укыган кагыйдәне төркемнәрдә модельләштерәбез, якларга әзерләнәбез. (модель форматын тарата)

Һәр өстәлдән бер укучы эшне ( модельне) яклый.

Сингармонизм

(рәт гармониясе) ( ирен гармониясе)

сузыкларныӊ калынлыкта- 1 нче иҗектәге [о], [ө] авазлары тәэсирендә

нечкәлектә ярашуы башка иҗектәге [ы], [э]авазлары иренләшү

Кунаклардан кул чаптырып бәяләтү.

4. 345 нче күнегү. Текстны укыгач кына биремгә күчәбез.

— Хәзер мин бер текст укыйм. Андагы Илгиз исемле малайның сыйныфташ кызына карата үз-үзен тотышын ничек бәяләрсез? Игътибар белән тыңлагыз.

Монда нәрсә турында сүз бара? (Укучылар бер-берсе белән сөйләшәләр, хәрәкәтләнәләр, ә Илгиз исемле малай Зөлфиянең чәчен тарта)

Ә Зөлфия аңа ничек җавап кайтара? (ул аңа борылып та карамый, дәресен ятлый иде)

Ә Илгиз? (Илгиз җавапсызрак малай, укуга күңелен бирми)

Илгизнең бу шуклыгын хуплаучылар-яклаучылар юкмы?!

Беренче 4 җөмләдән рәт һәм ирен гармониясенә берәр мисал языгыз.

Үзбәя. 10-11 нче слайдларда.

рәт һәм ирен гармониясенә 4-әр мисал булса – “5” ле;

рәт гармониясенә 4 мисал бар, ә ирен гармониясенә 3 кенә мисал – “4” ле;

рәт гармониясенә 4 мисал бар, ә ирен гармониясенә ике генә – “3” ле.

III. Рефлексия, бәяләү. (Аңлап җавап бирәләр. Үзара бәяне оештыралар, эшчәнлеккә дөрес бәя бирүгә ирешү.)

1. – Балалар, без бүген дәрестә нәрсәләр белдек?

— УМ чишә алдыкмы? ( Әйе)

— Нинди юллар белән чиштек? (Сүзлек кулландык, күнегүләр эшләдек, траскрипцияләдек. )

2. Дәрескә гомуми бәя кую.

3. Өй эше: 12 нче слайдта (346 – 348 нче күнегүләр. Өч вариантта.Аңлатып бирәбез. Өч төрле авырлыктагы күнегүләрне сайлап алу юлы белән башкарырга.)

— 346 нчы күнегүне сайлаган кеше – бирелгән сүзләрне сингармонизмның ике төренә аерып яза.

— 347 не сайлаганнар – сингармонизмның беренче һәм икенче төрләренә 8 әр мисал уйлап яза.

348 не сайлаучылар – “Төнбоеклар ник боек?” темасына шигырь яза, сингармонизм законына буйсынмаган сүзләрнең астына сыза.

— Мин дәрестән нинди кәеф белән чыгам? (Смайликлар күтәрәләр)

Источник

Особенности фонетики ТЯ. Закон сингармонизма

А а Ж ж Н н У у Щ щ

Б б З з О о Ф ф Ы ы

Г г Й й П п І һ Э э

Д д К к Р р Ц ц Ю ю

Е е Л л С с Ч ч Я я

ЗВУКИ

1.1. Звуки, обозначаемые дополнительными буквами татарского алфавита

[ә] = [æ] – этот звук иначе можно обозначить как [’’а], то есть очень мягкий [а]. Он близок к русскому [’а] в словах ‘сядь’, ‘глянь’, ‘ряд’. При произнесении [’’а] опустите кончик языка к нижним зубам, и Вы получите звук [æ].

При произнесении [ә] самой частотной является ошибка, появившаяся в силу влияния графики: при чтении саму букву путают с русской ‘е’. Необходимо сразу отметить, что между ними нет никакого родства. Более того, звуки [е] и [ә] нередко взаимозаменяют себя в схожих позициях и влияя на значение слова. Например: ишетә – ишетте; китертте – китертә и т.п.

[ө] = [ә:°] – этот гласный звук представляет для русскоязычного читателя наибольшую трудность. Самый близкий вариант татарского [ө] можно встретить в словах ‘клён’, ‘мёд’, ‘Пётр’. Но в татарском языке [ө] короткий, а русский [’о] встречается только под ударением. Попробуйте данные русские слова произнести как можно короче и с большим огублением, и Вы будете близки к нужному звуку.

[ү] = [ü] – мягкий и более огубленный [’у]. Близкий к нему звук встречается в русских словах ‘тюк’, ‘кювет’, ‘лютня’.

[җ] – данный звук также часто встречается в английском языке, и в заимствованиях с английского в русском языке передается буквосочетанием дж: ‘джемпер’, ‘Джек’. Также оформляются и татарские заимствования: джилян – җилән, Джалиль – Җәлил. Звук [ж] в русском языке всегда твердый, но образовать от него мягкий вариант для русскоязычного читателя обычно не представляет трудности. Необходимо отметить, что твердый [ж] также нехарактерен для татарского языка, как [’ж] для русского. Поэтому смешения этих звуков, как правило, не происходит.

[ң] – носовой звук, образующийся при помощи маленького язычка. Наиболее близким в русском языке можно считать звукосочетание [нг] в слове ‘гонг’ при произнесении его в нос.

[һ] = [һ] – фарингальный звук. Он образуется в глотке и произносится с придыханием. В русском языке наиболее близким звуком можно считать [х] в словах халат, холодок, если произнести его без гортанного призвука. Нужно помнить, что татарский [һ] более заднего, глоточного происхождения.

1.2. Звуки, обозначаемые одинаковыми буквами татарского и русского алфавита

Сложности звуковой системы татарского языка не исчерпываются специфическими татарскими буквами. Кроме этого существует разночтение общих букв для татарского и русского алфавитов.

а – в татарском языке этой буквой обозначается более задний, более широкий и несколько огубленный звук [аү]. При произнесении его в слове карандаш попробуйте создать во рту как можно больше пространства

татарское слово его перевод русское слово

о, е, ы – для этих гласных букв татарского алфавита по сравнению с русскими характерна краткость.

Так как в русском языке нет смыслоразличительного противопоставления гласных по долготе, для русскоязычного читателя вначале это покажется несущественным. Но привыкнуть к данному явлению нетрудно. Важно с самого начала обучения обращать на это внимание, пока использование данных звуков не станет нормой.

г – эта буква также обозначает два звука. Это достаточно различающиеся звуки. Этот звук, образованный при помощи маленького язычка, знаком русскоязычному читателю: он получается, когда человек картавит и не выговаривает [р].

к – аналогично букве г обозначает два звука [к] и [қ]. Звук [к] является глухой парой [ғ].

ФОНЕТИЧЕСКИЕ ЗАКОНОМЕРНОСТИ

Теперь Вы практически знаете произношение всех татарских букв (есть еще несколько своеобразных моментов татарской звуковой системы, но они на начальном этапе не имеют принципиального значения). Вам же необходимо знать основополагающие законы татарской фонетики. Они есть в любом языке, и о них надо постоянно помнить во время первых занятий. В татарском языке тремя основными правилами практической фонетики являются:

– правило стремления к открытому слогу;

– четкое произнесение последнего слога.

Закон сингармонизма

Словообразование

Одной из особенностей татарского языка является простота при видоизменении тех или иных слов. Это хорошо видно на примере образования множественных чисел:

Әни – Әниләр; Ана – Аналар
(ед. ч.) — (мн. ч.); (ед. ч.) — (мн. ч.)
мама – мамы; мама – мамы

Әни = Ана = Мама
синонимы

Как видно из примеров, разница между двумя формами множественного числа: …лар и …ләр заключается всего лишь в одной букве. И связано это с так называемым «законом сингармонизма», согласно которому «твердым гласным звукам будут сопутствовать твердые звуки», а «мягким звукам — мягкие».

«Твердым гласным звукам сопутствуют твердые звуки;
мягким гласным звукам – мягкие»

Примечательно, что мягкость или твердость отражаются и на согласных звуках. Так, если в том или ином слове присутствует твердая гласная, то и согласный звук, как правило, произносится твердо:
бар = [бар] = иди.

Если же гласная будет мягкой, то и согласный звук читается мягко:
бәр = [бярь] = брось, бросай.

«Правило сингармонизма» облегчает изучение языка, поскольку соответствует подсознанию человека. И действительно, если слово произносится посредством мягких звуков, то невольно хочется продолжить его в такой же мягкой манере:

әби — әбиләр
(ед. ч.) — (мн. ч.)
бабушка – бабушки
Если же слово произносится твердо, то и продолжение его просится твердое:
бабай – бабайлар
(ед. ч.) — (мн. ч.)
дедушка – дедушки

Для того, чтобы лучше понять «правило сингармонизма» предлагаем Вам ознакомиться с таблицей, в которой все гласные звуки распределены по двум группам: «твердой» и «мягкой».

Таблица парных гласных звуков по принципу: «твердый» – «мягкий»

Для слов в корнях которых присутствуют и твердые и мягкие гласные (елга, китап) ориентируемся по последней гласной.

Как и во многих других языках, в татарском языке существуют определенного рода исключения. Относительно данного правила исключение касается тех слов, которые были заимствованы из русского языка. Например, если от слова музей образовать множественное число, то мягкость слова будет определяться по первой гласной: музейлар.

Хотелось бы обратить особое внимание на то, как образуются и видоизменяются слова в татарском языке. Если в русском языке изменение слов, как правило, происходит с помощью добавления приставок, суффиксов и изменения окончаний, то в татарском этот процесс, в основном, осуществляется добавлением к корню слова суффиксов.
Проще говоря, речь идет о «принципе паровозика», где:

«Паровоз» – это корень слова,
а цепочка «вагонов» – это суффиксы,
причем «просветы» между ними отчетливо видны.

Источник