Главная / татарский язык изучаю щ им / Нигматуллина Р.Р. (Содержание) /БИЛГЕЛЕ ҮТКӘН ЗАМАН (ПРОШЕДШЕЕ ОПРЕДЕЛЕННОЕ ВРЕМЯ)
БИЛГЕЛЕ ҮТКӘН ЗАМАН
(ПРОШЕДШЕЕ ОПРЕДЕЛЕННОЕ ВРЕМЯ)
Прошедшее определенное время употребляется тогда, когда говорящий наблюдал передаваемый факт как очевидец или сам участвовал, или это такой факт, реальность которого не подлежит сомнению. Отвечает на вопрос нишләде? Образуется присоединением к основе глагола аффиксов:
-ды/-де: если глаголы имеют основу на гласный или звонкий согласный. Например:
Аша! Ул ашады (он поел).
Кил! Ул килде (он пришел).
-ты/-те: если глаголы имеют основу на глухой сонгласный. Например:
Кайт! Ул кайтты (он вернулся).
Көт! Ул көтте (он ждал).
46. Образуйте прошедшее время. Переведите. Үрнәк:Кит! Ул китте (он ушел).
а) Ярат! Булыш! Ят! Бас! Чык! Шатлан! Ачулан!
б) Кит! Төш! Тек! Сөйләш! Сөрт! Эч!
47. Напишите глаголы в 3 л. ед. ч. прошедшего времени. Үрнәк:Сана! Ул санады.
а) Йокла! Тыңла! Аша! Юын! Чакыр! Яз!
б) Яшә! Эзлә! Эшлә! Сикер! Йөгер! Йөз!
48. Образуйте определенное прошедшее время по образцу. Үрнәк:Ул эчә. Эч! Ул эчте.
1) Котенок прыгнул с дивана. 2) Мальчик поймал 2 рыбки. 3) Мама показала новое платье. 4) Учитель поставил пятерку. 5) Папа покрасил пол. 6) Ученик повторил правило.
Личные окончания глаголов прошедшего определенного времени
Мин нишләдем? Син нишләдең? Ул нишләде?
Без нишләдек? Сез нишләдегез? Алар нишләделәр?
Запомните спряжение глаголов в прошедшем определенном времени:
Кайт! Ул кайтты.
Аша! Ул ашады.
Кит! Ул китте.
Көл! Ул көлде.
Мин кайттым, киттем.
Мин ашадым, көлдем.
Син кайттың, киттең.
Син ашадың, көлдең.
Ул кайтты, китте.
Ул ашады, көлде.
Без кайттык, киттек.
Без ашадык, көлдек.
Сез кайттыгыз, киттегез.
Сез ашадыгыз, көлдегез.
Алар кайттылар, киттеләр.
Алар ашадылар, көлделәр.
53. Проспрягайте в прошедшем определенном времени.
Чиста су белән ю. Әбигә булыш. Тыныч кына утыр. Дөрес җавап бир. Авылда ял ит. Шигырь ятла.
54. Напишите по образцу.
Үрнәк: Кабатлыйм. Кабатла! Мин кабатладым.
а) Мин карыйм. Мин ашыйм. Мин уйныйм. Мин елыйм. Мин эшлим. Мин эзлим. Мин яшим.
б) Мин көләм. Мин киенәм. Мин күрәм. Мин чакырам. Мин булышам. Мин шатланам. Мин яратам.
55. Напишите глаголы в прошедшем определенном времени.
1) Мин кер юам. 2) Мин укытучыны тыңлыйм. 3) Мин дәнрес әзерлим. 4) Мин кунаклар көтәм.
56. Напишите глаголы в прошедшем определенном времени.
а) Син җырлыйсың. Син сорыйсың. Син аңлыйсыңмы? Син табын әзерлисең.
б) Син шатланасың. Син рәхмәт әйтәсең. Син җыештырансың. Син пешерәсең. Син су коенасыңмы?
57. Напишите глаголы в прошедшем времени. Переведите.
1) Син нинди әкият укыйсың? 2) Син бүлмәне үзең җыешнтырасың. 3) Син бәйрәмгә барасыңмы? 4) Син кем белән уйнныйсың? 5) Син ике шигырь ятлыйсың. 6) Син нинди җыр өйнрәнәсең? 7) Син бакчада эшлисең. 8) Син кемгә кычкырасың?
58. Ответьте на вопросы.
1) Син бүген сәгать ничәдә уяндың? 2) Син нинди су белән юындың? 3) Син тешләреңне яхшы чистарттыңмы? 4) Син урыныңны үзең җыйдыңмы? 5) Сиңа иртәнге ашны кем әзернләде? 6) Син иртән нәрсә эчтең? 7) Син иртән ашадыңмы? Нәрсә ашадың? 8) Син мәктәпкә кем белән бардың?
59. Напишите глаголы в прошедшем времени по образцу. Үрнәк:Без дәрестә утырабыз. Утыр! Без утырдык.
а) Без озак уйныйбыз. Без укытучыларны бәйрәм белән котлыйбыз. Без Яңа ел каршылыйбыз. Без җәй көне акча эшнлибез.
б) Без урамга чыгабыз. Без соңга калабыз. Без бәйрәмгә әзерләнәбез. Без елгада йөзәбез. Без бәрәңге утыртабыз. Без яңа җырлар өйрәнәбез. Без Чаллыда 10 ел яшибез.
60. Переведите. Напишите в прошедшем определенном времени.
Мы опять болеем. Мы хорошо понимаем. Мы встречаем гостей. Мы радуемся. Мы делаем уроки. Мы смотрим фильм.
61. Переведите. Найдите подлежащее и сказуемое.
1) Сез ничә сәгать элек кайттыгыз? 2) Бу җырны сез җырладыгызмы? 3) Яңа елны сез кемнәр белән каршыладынгыз? 4) Сез авылда ничә ай булдыгыз? 5) Сез дәресләргә тагын соңга калдыгыз.
62. Напишите глаголы в прошедшем времени по образцу. Үрнәк:Сез качасыз. Кач! Сез качтыгыз.
а) Сез сөртенәсез. Сез киенәсез. Сез шатланасыз.
б) Сез кабатлыйсыз. Сез уйлыйсыз. Сез авырыйсыз.
63. Напишите глаголы в прошедшем определенном времени.
1) В воскресенье мы ходили в гости, а вы сидели дома. 2) Мы накрывали на стол, а вы нам помогали? 3) Мы зонтики забыли дома, а вы их взяли? 4) Мы их встретили в театре, а вы их где видели? 5) Вы потеряли ключи, а мы их нашли.
67. Напишите глаголы по образцу.
Үрнәк: Алар тырышалар.Ч Тырыш!Ч Алар тырыштылар.
Алар тәрҗемә итәләр. Алар йөзәләр. Алар борчылалар. Алар югалталар. Алар табалар. Алар туган көн үткәрәләр.
1) Они часто теряют ключи.Ч Они опять потеряли много времени. 2) Они интересно проводят праздники.Ч Отпуск они провели все вместе. 3) Что они ищут? Ч Они искали, но не нашли. 4) Они нас всегда поздравляют с Новым годом.Ч А вас они поздравили? 5) Әти дети часто опаздывают на уроки.Ч Сегодня они опять опоздали.
Найди (тап)! Я нашел! Нашел? Да, я нашел! Что нашел? Где (ты) нашел? Когда? Когда (ты) нашел? И мы тоже нашли! Вы тоже нашли? Где вы нашли?
а) Ищи (эзлә)! Ищите! Не ищи! Не ищите! Ищут. Ищут? Ищет? Ищу. Ищу? Не ищет. Не ищу. Не ищу?
б) Он искал. Он искал? Кто искал? Ты тоже искал? Я тоже искал. И мы искали. А вы искали? Они где искали? Не ищите!
1) Мы в гостях ели вкусный белиш. 2) В воскресенье дети встали поздно. 3) Маме очень понравилась новая соседка. 4) Тебя искали твои друзья, где ты был? 5) Я очень испугался собаки. 6) Как вы отдохнули?
В отрицательной форме глаголы спрягаются от отринцательной основы присоединением тех же личных окон-чаний. Поскольку в отрицательных основах глаголов на конце всегда будет отрицательный аффикс -ма/-мэ, то все глаголы будут спрягаться только при помощи -ды/-де.
Килмә! Ул килмәде. (Не приходи! Он не пришел.) Барма! Ул бармады. (Не ходи! Он не ходил.)
74. Запомните спряжение глаголов в отрицательной форме.
Озатма! Ул озатмады.
Мин нишләмәдем? Без нишләмәдек?
Син нишләмәдең? Сез нишләмәдегез?
Ул нишләмәде? Алар нишләмәделәр?
Эзләмә! Ул эзләмәде.
Мин озатмадым, эзләмәдем. Без озатмадык, эзләмәдек. Син озатмадың, эзләмәдең. Сез озатмадыгыз, эзләмәдегез. Ул озатмады, эзләмәде. Алар озатмадылар, эзләмәделәр.
75. Проспрягайте глаголы в отрицательной форме.
а) Сорама (не спрашивай)! Ташлама (не бросай)!
б) Үткәрмә (не проводи)! Менмә (не поднимайся)!.
76. Напишите глаголы в отрицательной форме.
Әтием күтәрде. Кунаклар соңга калдылар. Мин оныттым.
Сез киңәш бирдегез.
77. Напишите глаголы в отрицательной форме.
1) Без алар белән телефоннан сөйләштек. 2) Марат елганың икенче ярына кадәр йөзеп җитте. 3) Балалар тиз йоклап китнтеләр. 4) Сез безне озак көттегезме? 5) Син ник җылы киендең? 6) Мин контроль эшне л5╗ легә эшләдем. 7) Абыем быел Санбантуйда көрәште.
78. Напишите вместо точек слова, отвечающие на вопросы кто? или что?, и глаголы.
Умойся (юын)! Он умылся. Ты умылся? Я еще не умылся. Как ты не умылся?! А мы уже умылись. Вы не умылись, умой-тесь! Они тоже не умывались. Кто еще не умылся?
81. Выберите и напишите вместо точек глаголы, данные в скобках, в прошедшем времени.
1) Ты написал диктант без ошибок. 2) В выходные дни мы были на огороде. 3) Почему вы не помыли руки? 4) После девяти часов я уснул. 5) Сегодня они вовремя не вернулись, опять опоздали. 6) Он приехал на автобусе? 7) Я тебе ничего не сказал, потому что ты не спросил.
83. Ответьте на вопросы, используя как можно больше глаголов.
Главная / татарский язык изучаю щ им / Нигматуллина Р.Р. (Содержание) /БИЛГЕСЕЗ ҮТКӘН ЗАМАН (ПРОШЕДШЕЕ НЕОПРЕДЕЛЕННОЕ ВРЕМЯ)
БИЛГЕСЕЗ ҮТКӘН ЗАМАН
(ПРОШЕДШЕЕ НЕОПРЕДЕЛЕННОЕ ВРЕМЯ)
Личные окончания глаголов прошедшего неопределенного времени
Прошедшее неопределенное время употребляется, когда речь идет о прошедших событиях и действиях, которых говорящий сам не видел, а сообщает о них со слов других лиц или источников. Прошедшее неопренделенное время отвечает на вопрос нишләгән? и образует-ся от основы глаголы присоединением аффиксов:
1)- ган/гэн (к глаголам, основа которых оканчивается на гласный или звонкий согласный). Например:
Уйла! Ул уйлаган (он ду мал).
Бел! Ул белгән (он знал).
2) -кан/-кэн (к глаголам, основа которых оканчиваетнся на глухой согласный). Например:
Ул кайткан (он приехал).
Ул әйткән (она сказала).
Мин нишләгәнмен?
Мин
-мын/-мен
Син нишләгәнсең?
Син
-сыц/-сец
Ул нишләгән?
Ул
Ч
Без нишләгәнбез?
Без
-быз/-без
Сез нишләгәнсез?
Сез
-сыз/-сез
Алар нишләгәннәр?
Алар
-нар/-нэр
84. Запомните спряжение глаголов в прошедшем неопределенном времени.
87. Переведите. Объясните употребление форм прошедшего времени.
1) Әнием мине су коенырга җибәрмәде, ә Дамирны әнисе җибәргән. 2) Мин кичтән контроль эшкә әзерләнмәдем, ә Ли-лия әзерләнгән. 3) Кичә Айнур хоккейга бармады, ә дусты аны көткән. 4) Бүген Булат беренче дәрескә килмәде, чөнки ул йокнлап калган. 5) Кемдер агачны сындырган, ә мин аны бәйләп куйдым. 6) Миләүшә безнең йортыбыз яныннан үтеп киткән, ә без аны күрмәдек.
88. Ответьте на вопросы.
1) Синең әниең кайсы шәһәрдә (авылда) туган? 2) Ул мәктәптә ничек укыган? 3) Кайсы фәннәрне аеруча яраткан? 4) Әниеңнең дуслары күп булганмы? 5) Әниеңнең иң якын дустының исеме ничек булган? 6) Мәктәптән соң әниең эшләнгәнме яки укыганмы? Кайда? 7) Әниең белән әтиең кайчан бенренче тапкыр очрашканнар? 8) Аларга ничә яшь булган? 9) Алар кайчан өйләнешкәннәр (поженились)? 10) Син ничәнче елда тугансың?
89. Напишите глаголы по образцу.
Үрнәк : Мин югалтам. Мин югалттым. Мин югалтнканмын.
а) Ачулан! Җибәр! Ялганла! Бәйлә!
б) Оныт! Тап! Бүләк ит! Сөйләш!
90. Подберите и напишите вместо точек глаголы, данные в скобках.
(Яз! Авыр! Кал! Яшә! Күр! Үл! Үс!)
91. Переведите, употребляя глаголы в прошедшем неопределенном времени.
1) О чем он написал в письме? 2) Я (оказывается) спал очень крепко и ничего не слышал. 3) Кто ей это сказал? 4) Ночью на улице прошел дождь. 5) Дети вернулись последним автобу-сом. 6) Вы (оказывается) вчера поймали много рыб.
Поскольку отрицательная основа глаголов оканчи-вается на -ма/-мә, то отрицательная форма глаголов про-шедшего неопределенного времени всегда образуется при помощи -ган/-гән. Например:
93. Запомните спряжение глаголов в отрицательной форме про-шедшего неопределенного времени.
Б елмә! Ул белмәгән.
Мин нишләмәгәнмен? Без нишләмәгәнбез?
Син нишләмәгәнсең? Сез нишләмәгәнсез?
Ул нишләмәгән? Алар нишләмәгәннәр?
Онытма! Ул онытмаган.
Мин белмәгәнмен, онытмаганмын. Син белмәгәнсең, онытмагансың. Ул белмәгән, онытмаган. Без белмәгәнбез, онытмаганбыз. Сез белмәгәнсез, онытмагансыз. Алар белмәгәннәр, онытмаганнар.
94. Измените глаголы по лицам и числам.
а) Балачакта мин күп авырмаганмын.
б) Мин моңа гаҗәпләнмәгәнмен.
95. Напишите глаголы в прошедшем неопределенном времени.
96. Спишите предложения, преобразуя глаголы в отрицательную форму.
1) Әнием бүген эшкә соңга калган, чөнки трамвайлар начар йөргән. 2) Син бу кофтаңны бик тиз бәйләгәнсең икән. 3) Айндарлар үткән ел Төркиядә ял иткәннәр бит. 4) Мин кечкенә вакытымда иртә сөйләшә башлаганмын. 5) Авылда кыр эшнләрен вакытында тәмамлаганнармы? 6) Элек тә бу шәһәрдә ханлык күп яшәгән. 7) Быел яңгыр күп яуган, шуңа күрә игеннәр
б) Билгесез үткән замандагы фигыльләрне билгеле үткән заманга үзгәртеп языгыз. (Найдите глаголы и напишите их в прошедшем определенном времени.)
Үрнәк : Эшләгән Ч эшләде.
103. Прочитайте отрывок из письма Марата, написанного другу Илынату. Перепишите текст от лица Илыната.
Шәһәребездә матур бәйрәмнәр күп була. Ьәр көз мәктәптә өлкәннәр көне үткәрәбез, чөнки безнең шәһәрдә олы яшьтәге кешеләр күп. Алар бу бәйрәмне яраталар, аны ел буе көтәләр.
Без быел да бәйрәмгә тырышып әзерләндек. Бу көнне мәктәпкә кунаклар килделәр. Без аларны каршы алдык, мәкнтәбебезне күрсәттек. Безнең мәктәп Ч шәһәрдә иң матур мәкнтәпләрнең берсе, ул кунакларга да бик ошады. Мәктәп дирекнторы кунакларны ашханәгә чакырды. Өстәлләрдә тәмле ринзыклар һәм кайнар чәй иде. Без өлкәннәргә концерт куйдык, биедек, җырладык. Кунаклар бәйрәм өчен укытучыларга һәм безгә рәхмәт әйттеләр. Алар мәктәптән өйләренә бик шат күңел белән кайтып киттеләр.
104. Переведите. Объясните употребление форм глаголов прошедшего времени.
1) Татарстанның гимнын композитор Рөстәм Яхин язган. 2) Мин Айсылуга ике хат яздым, ә ул нигәдер берсенә дә җавап бирмәде. 3) Бөек Ватан сугышы кайчан башланган, әйтегез әле. 4) Кичә язучылар белән очрашу вакытында башланмады, чөнки кунаклар соңга калып килделәр. 5) КамАЗ ничәнче елларда төзелгән, беләсезме? 6) Габдулла Тукай балалар өчен дә, олылар өчен дә язган. 7) Син бу шигырьләрне, чыннан да, үзең яздыңмы?
