Цитаты на балкарском языке
Кладезь народной мудрости.
Балкарские пословицы
И покидая, не ругай
Страну отцов.
Ты возвратишься в этот край
В конце концов.
Когда врагу прийти
Пришлось к тебе с повинной,
Прости его, не мсти,
Будь истинным мужчиной.
Голодный думает:
«Нет, я не буду сыт!»
А сытый думает:
«мне голод не грозит!»
Водою насладиться
Хочет жаждущий,
Бедою поделиться
Хочет страждущий.
От крови не спасти
Людей, которым
Отрезал гнев пути
К переговорам.
Лучше быть вдовой
Героя несчастливого,
Нежели женой
Удачника трусливого.
Исполнится мечта в один из дней,
И сразу интерес исчезнет к ней.
Не бойся:
Вдруг ребенок не родится,
Не бойся:
Вдруг подонок народится.
Какой-нибудь порок клеймя жестоко,
Ты многословья бойся, как пророка.
Для города, прославленного гением,
Смерть гения сравнима с разрушением.
Узнав, не разноси дурную весть,
Другому уступи такую честь.
И то, что у тебя в чернилах лоб и руки,
Не означает, что постиг ты все науки.
Даже по ребенку с малых лет
Видно, человек он или нет.
Средь людей хороших быть
И плохим казаться
Лучше, чем хорошим слыть
И с плохими знаться.
Бывает много доводов у тех,
Кто получает слово после всех.
Сам слушай все, но будь скупым,
Произнося слова.
Недаром рот у нас один,
А уха два.
Хороший вождь покой
Несет народу,
Смятенье вождь плохой
Несет народу.
Хорошего женить
Приходит весь аул,
Плохого хоронить
Приходит весь аул.
Похвалишь молодца,
Лучше будет трудиться,
А похвали глупца,
Пуще он возгордиться.
Лучше батраком
В краю родном быть,
Нежели царем
В краю чужом быть.
И старику, что дряхлым стал,
Кому не одолеть порога,
Высокий снится перевал,
Далекая дорога.
Как не трудно лгать, а все ж
Легче лгать, чем слышать ложь.
Скаредными иногда
Щедрых делает нужда.
У попутчиков обычно,
Путь один, судьба различна.
Правдивая речь
Острее, чем меч.
Не оттого ли тень печали
У многих смертных на лице,
Что метит жизнь одних в начале
Удачей, а других в конце.
Кто, выбирая, долго жмется,
Совсем без доли остается.
Лучше сурок
В руках,
Чем козерог
В горах.
Не умрет живущий все равно,
Не увидев то, что суждено.
Куда бы ты ни был заброшен судьбой,
И счастье с тобой, и несчастье с тобой.
Даже волк живет, не трогая
Скот поблизости логова.
Как ни разливается река, а все же
Улегается в своем обычном ложе.
Даже и прирученная птица
На пустую руку не садится.
Даже если говоришь ты в шутку,
Перед тем подумай хоть минутку.
Из врагов лисы опасней всех
Собственный ее пушистый мех.
И тот, кто знал золотой престол,
Рожден был матерью и бос, и гол.
Когда матерый волк завыл вблизи селенья,
Свои раздоры псы забыли во мгновенье.
То, что в богатом крае
Нам бедность незаметна,
Еще не означает,
Что все живут безбедно.
Молва о храбреце озарена
Красой жены и статью скакуна.
Умеющий брать,
Умей и отдавать.
Не хвались, собравшись идти,
Хвались на обратном пути.
Что людям раздарил,
То и осталось.
Что где-то утаил,
То потерялось.
Только на зажженный огонек
Прилетит влюбленный мотылек.
Волк, который много спит,
Никогда не будет сыт.
Злость молчаливого
В его руке,
Злость у сварливого
На языке.
В отаре твоей, если везет.
Родятся двойняшки,
А не везет, так пропадет скот
По восемь барашков.
Мы деньги ссужаем руками,
Назад получаем ногами.
Судящий, избегай неправоты,
Определяя долю сироты.
Не поверят, если лжец
Скажет правду наконец.
О том, что слышал,
Глупец кричит,
О том, что видел,
Мудрец молчит.
Хоть крови полон рот, честь береги:
Не сплевывай, чтоб видели враги.
От того, что, скажешь слово «мед»,
Горечь с губ твоих не пропадет.
Стала шапка из овчины
Шапкой дорогой
Только по одной причине:
Шапки нет другой.
В саду, где пчелы добывают мед,
И ядовитая трава растет.
Чем сильнее дождь бывает,
Тем быстрее иссякает.
У сплетни ноги длинны,
Дороги ей не страшны.
У подневольного отца
Сын будет ли рабом? Как знать!
У холуя, у подлеца
Не может рабом не стать.
Кто от бузы бывает пьян,
Тот протрезвится,
А тот, кого пьянит айран,
Не протрезвится.
Не ликуй,
Когда еда в избытке,
Не горюй,
Когда беда в избытке.
Пока медлительный
Коня нашел,
Пешком решительный
Весь путь прошел.
Не говори про все, что вычитал из книг,
Не говори про то, что ты, прочтя, постиг.
Костер дровами
Не насытится,
Земля дождями
Не насытится.
Осторожность даже смельчаку
Может пригодиться на веку.
И камень добытый трудом,
Милее иногда
Чурека, что попал в наш дом
Без всякого труда.
Сам каменщик бессмертьем не отмечен,
Но камень тешет он, а камень вечен.
Бывает, что немало бед
Несет нам пресыщенье.
Оно и затмевает свет
И отнимает зренье.
Хоть мал топор, хватило сил:
Большое дерево срубил.
Охотник верит, что гусей полно
В краю, где быть ему не суждено.
Жизнь не длинна
У ворчуна.
Рождаются герои в доме отчем
И после всех тревог
Покоятся в могилах у обочин
Дорог.
Слишком голосистый кот
Мыши не подстережет.
И от искорки, бывало,
Все селение сгорало.
Когда народа своего
Не бережешь ты честь,
Ты с ним в день празднества его
Не должен пить и есть.
Лучше однажды увидеть,
Нежели дважды услышать.
Лучше спать на соломе,
Да в родном доме,
Чем на перине,
Да на чужбине.
Хороша земля, где ты кормился,
Да не лучше той, где ты родился.
Хоть золото лежит в грязи давно,
Но все равно ведь золото оно.
Чем быть одному в пути
И дорогу найти,
Лучше сбиться с пути,
Но с другом идти.
Из книги «Так сказали мудрецы.
Пословицы, поговорки Кабардино-Балкарии». Нальчик, 1965 г.
Цитаты на балкарском языке
Бу темада къарачай-малкъар тилде китабладан джаратхан джерчиклерин салыршъа деб умут этгенме.Сизде меннге къошулуб бу теманы бардырсагъыз бек разы боллугъем. Эм алгъа Байрамукъланы Халиматны «Онтёрт джыл» деген китабындан цитаталадан башлайым. 
п.с. теманы атына ана тилде къалай атаргъа билмей джазгъанма орусча, башха тюрлю эт десегиз да, этейим.
Рамла
«Цитаты из книг на карачаево-балкарском языке».
Ана тилибизге кёчюрсек:
«Къарачай-малкъар китабладан/чыгъармаладан юзюкле».
Алай а, къалсын джазылгъаныча.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билалны назмуларындан:
ТАТАРКЪАННЫ КЪЫЛЫЧЫНДА ДЖАЗЫУ:
Къыйын кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн ол джанын да берир.
Алай а, таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
КЮТЮПХАНЕ
?Локъман афендини дин китабларын ёгюз арбала бла ташыб, ара межгитни тёгерегине къаладыла. Китабланы кёблюгюн андан бил, мазаллы межгитни къабыргъалары кёрюнмей къалгъан эдиле. Ара межгит деб, эл межгитге айтама, ол заманда тийре межгитле да бар эдиле, хоу, хар тийрени кесини межгити. Сора, Локъман афендини да келтирдиле да, эки мыртазакъ эки къолундан къаты тутуб, джукъгъа тебмезча этдиле, китабларына уа, петеген къуюб, от салдыла. Къараб къарагъынчы, китабла да, межгитни агъачы да джандыла.
Хапарсызла́ дуниядан-ахыратдан
Турлукъ тюлдюле артха бир затдан.
Багъалатмагъан Къаламны, Келямны,
Аярыкъ тюлдю халкъны, адамны.
Таныгъан кюнюнде къара,
Джангыдан туугъанды дуниягъа адам.
Сёзден-Китабдан джангыргъанды ол.
Кертиге ачылгъанды джол.
Сёзню-Китабны этсе уа харам,
Бола джаныуар, бола хайуан,
Кеси кесинден бошарыкъды адам,
Чынгылдан кетерикди адам.
Китабла кюйгенча отда,
Кюерикдиле адамла артда.
Келлик палах кёрюнсе кёзге,
Тёппе тюклерим туралла ёрге.
Къалай сакъланыргъа боллугъун Отдан
Хапар айтхан китабланы
Адамла (адамламы?) атдыла отха,
Ётюрюкге санаб аланы.
. Тургъаныча турады хар не.
Джангыз джанады кютюпхане.
Дуниядан тюб боллукъ халкъ,
Унутур не болгъанын Хакъ.
Сёзню-Китабны кёрмей сыйын,
Палах келтирир башына джазыкъ.
Кеси чырылдаб джанарыкъ отха,
Китабланы этер тамызыкъ.
Карачаево-балкарские пословицы и поговорки о животных
К.Л. Салпагарова
Пословицы и поговорки о животных составляют довольно обширный пласт в паремиологическом фонде карачаево-балкарского фольклора и отличаются большим тематическим разнообразием.
В горах условия жизни никогда не были легкими. Суровые климатические условия, изнурительная борьба за выживание, тяжелый труд требовали большой выносливости и оптимизма от горцев. И это нашло свое выражение в пословицах и поговорках карачаевцев и балкарцев: «Мал, сени этинги ашамай, кесини этин ашатмаз» («Животное не даст поесть своего мяса, пока не съест твоего мяса», т. е. пока не замучает); «Малчы малчы болса, мал мал болмай къалмаз» («Будет пастух / хорошим / пастухом, будет животное / хорошим / животным»).
Многие пословицы и поговорки направлены против праздности, безделия, лени, неумения трудиться: «Ийнек сауа билмегеннге арбаз къынгыр кёрюнюр» («Тому, кто не умеет доить коров, двор кажется неровным»), «Иши болмагъан итлени суугъа элтир» («Не имеющий дела ведет к водопою собак»), «Аман къойчу къойларын бёрюге къырдырыр» («Овец плохого пастуха волк задерет»). Умеющий же хорошо трудиться получает соответствующую оценку, восхваляются его расторопность, умение, знания: «Иги малчыны тёрт кёзю болур» («У хорошего чабана четыре глаза»), «Иги джылкъычыны миннген аты бек чабар» («У хорошего табунщика конь скачет быстрей»).
Отсутствие чувства ответственности трактуется в пословицах как корень зла и источник всевозможных бедствий: «Сюрюучю кеб болса, къой харам ёлюр» («Если пастухов будет много, овца подохнет харам», т. е. подохнет от голода, ее и зарезать некому).
В пословицах и поговорках о животных беспощадно высмеиваются трусость, лживость, двуличие, легкомыслие, притворство и другие отрицательные черты характера. Таковы, например, паремии: «Къызбай ит арбазында батыр болур» («Трусливая собака в своем дворе смелая»), «Къызбай ит орнундан юрюр» («Трусливая собака с места лает»), «Къоркъакъ ит джашыртын къабар» («Трусливая собака кусает тайком»), «Тюлкю къайры барса, къуйругъу да ары барыр» («Куда лиса, туда и ее хвост»). Отсутствие благоразумия, чувства реальности предается осмеянию: «Чычхан тешигине кеси киралмай эди да ызындан да бир такъмакъ тагъа эди» («Мышь сама не умещалась в норке, еще груз за собой волочила») и др.
Карачаевцы и балкарцы, их предки всегда с большим презрением относились к хвастовству, невоздержанности, к попыткам демонстрировать грубую силу, к безответственности и безрассудству: «Джукълагъан асланны уятма» («Спящего льва не буди»), «Орнундан чыкъгъан итни бёрю ашар» («Собаку, не знающую своего места, задерет волк»), «Джукълайды деб, джыланны башын басма» («Не наступай на голову змеи, думая, что она спит»), «Оюмсуз айланнган агъазны башы хунада къалыр» («Голова ласки, шныряющей безрассудно, останется меж камней забора») и др.
Некоторые пословицы содержат в себе представления народа о гордости и чувстве собственного достоинства: «Ит ийисгеген сууну аслан ичмез» («Воду, которую нюхала собака, лев не станет пить»), «Аслан ач да тюлкю токъ» («Лев голоден, да лиса сыта»).
Сказки, с детства окружая людей, укрепили в их сознании определенные устойчивые образы животных, ставших как бы носителями определенной нравственности и типа поведения.
Трансплантация готовых моделей образов дала мощный импульс к возникновению многообразных и многочисленных паремий о животных. В результате в настоящее время пантеон животных персонажей карачаево-балкарской паремиологии гораздо богаче и шире, чем сказочный. Пословичный и поговорочный фольклор «усеян» яркими, многогранными образами животных, зверей, птиц и тварей, которых не встречаем в сказках.
Поговорка употребляется к случаю, и это является результатом ее типизирующей сущности. Кроме того, все исследователи признают, что поговорка служит созданию образа. А образ, как известно, не просто отражает действительность, но и обобщает ее. «Богатство образа определяется его многозначностью, обилием его предметно-смысловых связей как внутри, так и за пределами текста», другими словами, художественное богатство образа предполагает наличие внетекстовых предметно-мысловых связей образа. Такое состояние вещей имеет прямое отношение к рассматриваемым нами поговоркам, т.е. к поговоркам о животных. Их функция гораздо шире, чем простое украшение речи.
Интерпретация и понимание некоторых поговорок требует знания их генезиса. Только при знании того, как, при каких обстоятельствах они возникли, поговорки оживают, обнажают свой смысл. Таковы, например, следующие поговорки: «Аппийни эшегича» («Как осел Аппия»). У Аппия был громадный осел, но хозяин его не использовал, и осел целыми днями простаивал без дела. «Тауалийни атыча» («Как лошадь Тауалия»). У Тауалия была худая кляча, ребра которой можно было сосчитать издали. «Хаджини киштигича» («Как кот Хаджи»), т.е. чванливый. У Хаджи был ухоженный красавец-кот, который часто сопровождал хозяина, не боялся уличных собак, важно вышагивал по двору и никогда не ловил мышей.
Обычно карачаево-балкарская поговорка окружена реальным контекстом и соотносится с ним: «Джылан къабына джийиргеннгенча» («Как змея брезгует своей кожей»), «Тюлкю къуйругъу бла от салгъанча» («Как лиса хвостом костер развела.»), «Тауукъ къазгъа эрищди да къуйругъун джыртдырды» («Курица, глядя на гусыню, дала ощипать свой хвост»); «Тубаннга юрген итча» («Как собака, лающая на туман»); «Ит бла киштикча» («Как собака и кошка») и т.п. Их смысл достаточно прозрачен.
Многие карачаево-балкарские паремии о животных юмористичны, и это повышает силу эффективности их воздействия. Юмор в паремиях создает благоприятный фон, на котором полнее раскрывается содержание пословицы или поговорки, содействует их запоминанию и широкому бытованию. Кроме того, юмор служит воспитанию чувства слова: «Эшек мюйюз излей барды да къулагъын алдырды» («Осел пошел искать рога да остался без уха»), «Хораз, хунагъа миниб къычырама деб, кесин къушха алдырды» («Петух решил покукарекать на заборе, и его унес орел»); «Чычханны аджалы джетсе, киштикни къуйругъундан къабар» («Когда приближается гибель мыши, она укусит кошку за xвocт»); «Ит итге айтыр, ит къуйругъуна айтыр» («Собака собаке поручит, та собака своему хвосту поручит»); «Эшекни къулагъына къобуз сокъгъанча» («Как под ухом осла играли на гармошке»).
Вообще, паремии о животных, в сущности, имеют большой гуманистический заряд, несмотря на противоречивость смысла некоторых пословиц и поговорок. Даже о таких зверях и тварях, которые, казалось бы, никак не могли претендовать на человеческую симпатию, сложены пословицы и поговорки, в которых сильно выражена гуманистическая тенденция: «Бёрю ачлай барса да, тоюб барады дейдиле» («Волк если даже идет голодным, говорят, что идет сытым»), «Бёрюню, ашаса, ашамаса да, ауузу къан» («Ел ли, нет ли,- у волка всегда пасть в крови», т.е. считают, что он съел что-то или кого-то), «Бёрю да хоншу къошуна чабмайды» («Даже волк на соседний кош не совершает набегов»), «Джылан да джылыугъа илешеди» («И змея тянется к теплу») и т. д.
В пословицах и поговорках о животных противоречивость часто передается через названия персонажей: «Къарнына ашамаса, ёгюз тартмайды» («Если голоден, вол не потянет»), но «Тойгъан эшек къаядан секирир» («Сытый осел упадет со скалы»); «Атны семиртсенг, джаяу джюрюмезсе» («Если откормишь коня, пешим не будешь»), но «Ат азгъын болса, джоргъа болур» («Похудевший конь становится скороходом»).
Роль животных персонажей в создании синтаксической структуры пословиц и поговорок не однозначна. В одних случаях они выступают в роли субъекта, т.е. действующего лица, и смысл пословицы сконцентрирован в названии субъекта и его действии, состоянии: «Тюлкю юрсе, итни къарны аурур» («Когда лает лиса, у собаки живот крутит»), «Эшек гылыуун бек сюер» («Осел своего осленка любит чрезмерно», т.е. заласкает»), «Айюню баласы айюге ай кёрюнюр» («Медвежонок медведю кажется луною»).
«Къаргъа къангкъылдаб къаз болмаз,
Амма сынгсылдаб къыз болмаз»
(«Ворона, как бы ни гоготала, гусыней не станет,
Старуха, как бы ни кокетничала, девицей не станет»)
две простые паремии, входящие в сложную, синонимичны. Осуждение неестественности поведения звучит в обеих частях слож нойпаремии. Они дополняют друг друга и создают большую силу убедительности и эмоциональной насыщенности, хотя частично сохраняют свою автономность. Такие бинарные паремии часто распадаются на две самостоятельные паремии и употребляются самостоятельно.
Сложные паремии обычно рифмованы. Названия животных часто образовывают и внутреннюю рифму, порой аллитерацию или ассонанс.
Названия животных, по смыслу тесно примыкая к другим компонентам, в сложных паремиях образуют ряды, в которых равнозначащие компоненты занимают одинаковые позиции, обеспечивая смысловую и звуковую гармонию. И это исключает инверсию при их употреблении. При анатомировании, например, одной паремии получается следующая картина:
Таким образом, изучение данной группы паремий показывает, что животные персонажи являются важными смыслосодержащими и стилеопределяющими компонентами в их составе. Они способствуют созданию многообразных по тематике пословиц и поговорок, помогают избежать голой сентенциозности, служат идее гуманизации человеческих представлений и понятий.
(Фольклор народов Карачаево-Черкессии. (сб-к научных трудов) Черкесск, 1991)
Стихи на Карачаево-Балкарском, Тюркском языке
СОФИ ТРАМ-СЕМЕН
НАЗМУЛА БЛА ДЖЫРЛА
АДАМ КЕСИ САЙЛАЙДЫ
/анамы дерслеринден/
Аман болса шогъайынг,
Тутмаз болур тагъайынг,
Джашау джолда таярса,
Джан кючюнгю джоярса,
Ёмюр кетер бошуна,
Хата келе башынга.
Иги тутса къолунгдан,
Асхамазса онгунгдан,
Кёб ашхыгъа тюберсе,
Хайырлы иш этерсе,
Насыб болур юйюнгде,
Хузур турур кёлюнгде.
Чюйре адам – ачыулу,
Этген иши – чачыулу,
Ашхы адам – сабырды,
Аны джюрек алырды,
Ол санга сый келтирир,
Хош хауасын джетдирир.
Сёзню сюйген – ныгъышха,
Ат излеген – чарышха,
Къатын аллыкъ – кёрмючге,
Как ашарыкъ – чёмючге,
Къаугъа керек – бетлешге,
Джау къайтарлыкъ – сермешге.
2011
© Copyright: Софи Трам-Семен, 2017
Свидетельство о публикации №217060600842
Минги Тауну этеклеринде,
Джандет кибик ариу джерледе,
Кюрен тарта къарлы тауларынг
Джашайса сен, шанлы Малкъарым.
Сенден кенгде джюрек эзиле,
Санга тюбегенлей кериле,
Солуу таба сенде санларым,
Къарнаш джуртум, сюйген Малкъарым.
Кязим айтхан акъыл сёзлеринг,
Къайсын джайгъан фахму хурметинг,
Омар айтхан сейир джырларынг,
Сукъландыралла, шанлы Малкъарым.
Къарачайда алгъыш айтыла,
Къарнаш Малкъарыма атала,
Эки джуртну эрке уланы,
Асыл халлы, шанлы Малкъарым.
Мийик тауларынг бла къараша,
Хар миллетге бойунг джараша,
Кенгнге бара махдау хапарынг,
Джаша, джашна, шанлы Малкъарым.
Мийик тау башлада,
Терен аушлада,
Минги Таугъа джырла багъышлай,
Ариу, къызыл къанлы,
Ёхдем, тюзлюк джанлы,
Джашайса сен, джарыкъ Къарачай.
Oрайда джырынгды,
Адамлыкъ сырынгды,
Адебинг тауунга тенг болуб,
Ой, ким насыб табар,
Тансыкълыгъын атар,
Сени тауларынгдан кенг болуб.
Санга джыр айтама,
Узакъдан къайтама,
Джан джылыуунг кёлден кетмейин,
Кюлюм джарымайды,
Солуу ачылмайды,
Сени нюр хауанга джетмейин.
Мийикде джашайса,
Мийикге къарайса,
Муратларынг кёкге джанаша,
Халал кёллю халкъым,
Джаша къуанч аллы,
Ариулугъунг джерге джараша.
1.
Къарлы тауланы ёмюрден келген иеси,
Ата джуртума махдау салайыкъ,
джарыкълыкъны, чомартлыкъны тёреси,
Халкъыбыздан юлгю алайыкъ.
2.
Кёб ёмюрлени зорлукъну ууун сынады,
Алай тюрленмед асыл юлгюсю,
Адамлыкъны, бузмай, алай сакълады,
Ёхдемленирча бюгюн тёлюсю.
3.
Ма бу дунияда джандет деген бар эсе,
Ол ата джуртум, Къарачайымды, ой,
Анга къуана, алгъышла айта, джыр эте,
Бюгюн этейик тауларыбызда той.
Вургас. Болгария. 1990. Июль.
1.
Тау Къарачайны кюн юлюшлю джерине,
Мен джыр атайма сюйген, ёсген элиме,
Эсге тюшюре ариу орамланы,
Келбетли, джарыкъ адамланы.
Мени туугъан элим,
Мени ёсген элим,
Джарыкъ кюнню тюбюнде,
Джаша, джашна ёмюрге,
Мени сюйген элим.
2.
Ата юйюмча хар юйюрюнг, арбазынг,
Эт джуугъумча бютеу сени адамынг,
Сени тангларынг джашауму джарыта,
Сени ауазынг джырлата.
3.
Сабий кюнюмю бешигин тебретдинг,
Ана тилими сёзюне юретдинг,
Атлам этдирдинг, эркелете, ийнаклай,
Джолгъа чыгъардынг алгъышлай.
4.
Тау Къарачайны кюн юлюшлю джерине,
Мен джыр айтама, сюйген элим сенгнге,
Чуакъ кюнюнге тюшмейин кёлекге,
Къуанч бла джаша ёмюрлеге!
Ай, Эресей, бир тюзелиб кеталмадынг,
Халкъларынгы кёз – къаш керир эталмадынг,
Абыннганлай, сюрюннгенлей, алай турдукъ,
Джокълукъ сынай, умут эте, джашау къурдукъ.
Джыйырмадан артыкъ джылны сакълагъанбыз,
Ачыланы къатын къатха къатлагъанбыз,
Да Брежневни кюсер болуб, тирелгенбиз,
Къуру джуртха къарар болуб сирелгенбиз.
Ауругъаннга, ачха болмай, къаралмайды,
Джарлы адам адамгъа да саналмайды,
Сабийлени, хакъ тёлемей, окъутмайла,
Омакъ сёзню айтыуну да къурутмайла.
Бир къауумду Эресейден татыу алгъан,
Къралны ашаб, кесилерича закон салгъан,
Джуртубузгъа ие болгъан, джекледиле,
Ала халкъны баш кёлтюрмез этедиле.
Быллай джашау, джашау тюлдю, инджилгенлей,
Къытлыкъ басыб, халкъ мыдахды, баштёбенлей,
Башчылыкъ бла халкъ арасы, араланды,
Насыб деген бизге джетмей, джагъаланды.
Ай, Эресей, бир тюзелиб кеталмадынг,
Халкъларынгы кёз – къаш керир эталмадынг,
Мадарсызлай арсар болуб сирелгенбиз,
Тамам келиб джолсуз таргъа тирелгенбиз.
(СЕМЕН улу ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА)
Уллу алам чархын бурад сормайын,
Адам улу бойсунады бурмайын,
Ёлюм ачыу ийилтеди шартына,
Бир алгъанын къайтармайын артына.
Ата юйюм худжу калыб, атылды,
Къуанч халым мыдахлыкъгъа батылды,
Джакъсыз болуб джангнгызлыкда арыдым,
Ёксюзлюкню не болгъанын таныдым.
Туз джыламукъ кёз джингкими джабханлай,
Джаным ауруй хар бир тангнгым атханлай,
Ургъан джелде, къачхы талча бюгюлдюм,
Насыб кюнню къайтырындан тюнгнгюлдюм.
Къаты джашау санларынгы эмгенлей,
Хар кюнюнгде джарсыулагъа кёмгенлей,
Тюзлюк излей, тюзлюк сакълай, арымай,
Ёлюб кетдинг, джарлы атам, джарымай.
Ёлгенинге джеталмадым, кенг къалыб,
Ахыр сёзню эшталмадым, кёл алыб,
Разылыгъынг башхаладан айтылды,
Кёзлериме морсул кюрен тартылды.
Ёлюм ачыу джюрегими джигинде,
Ёлюм джорукъ джашауму ичинде,
Манга къадар этеригин этгенди,
Джохар атам джер тереннге кетгенди.
Джылау этиб, джылау сени къайтармаз,
Бу ачыуум энди кёлден таркъаймаз,
Ёлюм ачыу хар кимге да джетерик,
Джер джюзюнден хар бир джан да кетерик.
Энди барды мыдахлыкъдан хапарым,
Джангнгыз тюшдед, атам, сени табарым,
Джангыз кёлдед энди сени джашарынг,
Джан садакъа, джан садакъа ашарынг.
Къарайма да, къарам тутар, кёралмайма,
Эштеме да, эштгениме тёзалмайма,
Айтама да, сёз ётер джер кёрюнмейди,
Аманлыкъ да адамлыкъ бла бёлюнмейди.
Къралым десем, тыш джауланы ойнашында,
Халкъым десем къул башчыны хыйлясында,
Джокълукъ десем адамланы юсюн басыб,
Хар къарамгъа чагъресизлик ауун атыб.
Сен джарыкъ джулдузса, кёзню къаматхан,
Ариу сыфатынга кёбню таралтхан,
Сен кёксюл кёкледе учуп барыучу,
Мен, сен джолукъмазлыкъ, джангнгыз джолоучу.
Бир кюн тохдагъаненг, эсинги бёлюп,
Насыб сынатханенг, нюрюнге кёмюп,
Учунуп чыкъгъанем сени аллынга,
Бойсундургъан эдинг ариу халынга.
Алай, джарыкъ джулдуз, тансыкъ энг кёкге,
Кёлюнг орналалмад бу ёзен бекге,
Джолунгдан къалалмай, сен кетдинг ёрге,
Мен да джангнгыз къалдым бу мыдах джерде.
Джулдузгъа тюбеген, джюрекден джарыр,
Джюреги джанмагъан джашаудан арыр.
Манга насып болду, санга тюбедим,
Терсейген джашауда магъана кёрдюм.
Джазыу буйургъанды, джокъду ёкюнюу,
Сеничагъа болмаз джолдан бёлюнюу,
Кесинг излегенча джашауунгу къур,
Кенгден джарысанг да, джукъланмайын тур.
АТАМ, САНГА ТАРЫГЪАЙЫМ
/Ф.Байрамукова бла Зубайда, Маруа чыгъаргъан 2-томлукъ китабдан сора/
Айтыуунгу магъанасы къыйылгъанды,
Алтын сёзюнг джез къаблагъа джыйылгъанды,
Керти сёзюнг джалгъан бла джабылгъанды,
Муну этген юйдегингден табылгъанды.
Джарлы къызынг, ит сюрюуден, таланнганды,
Юсюне де хар болмазлыкъ къаланнганды,
Тарыгъама, Абба, санга, инджилгенме,
Юйдегингден бу халкъдан да чиркиннгенме.
Алай сенден гыл тюшюрген джакъчы болуб,
Чыкъылыкъла къыз, джаш болуб, хакъчы болуб,
Артыкъ сёзню бир кёб эштдим, болмай хатам.
Ма алайды, бюгюн туруу, джарлы атам.
Ичи толу бир саутду, адам деген.
Къыйын тюлдю биреуленни ичин билген,
Тий, тийгенлей ичиндеги тёгюллюкдю,
Не болгъаны олсагъатлай кёрюннюкдю.
Джауну, тосну дараджасын алай таны,
Тиер-тиймез бузуллукъду аны къаны,
Асыл эсе, джарашыулу ангылатыр,
Асылсыз а кир сёзлерин чачыратыр.
Ичи толу бир саутду, Адам деген.
Къыйын тюлдю биреуленни ичин билген.
Тий, тийгенлей ичиндеги тёгюллюкдю,
Не болгъаны олсагъатлай кёрюннюкдю.
«Биреуню бёркюн алсанг бёркюнге сакъ бол»- дегенлей, хан тукъумну кирлерге кюрешген бир талай тукъумсуз-джукъсузгъа джууаб бермей къоялмайма.
Айыб этмесин Къарачай, Малкъар.
Быллайлагъа джууаб керек, джабылмайын,
Бу къул къауум тынмаучанды къагъылмайын,
Ол себебден къалам алдым, сюймесем да,
Быллайла бла сёлешиуню билмесем да.
Бир къауум а Эресейге атланнганды,
Аскер уста болумуна базыннганды,
Орус патчах хан юзюкню джаратханды,
Аскеринде къуллукълагъа орнатханды.
Эресейден, ата джуртха джол алгъанла,
«Ачей улу Ачемезде» айтылгъанла,
Ташлы тарда фатарларын салгъандыла,
Къыйын джоллу тау бауурда къалгъандыла.
Хунн бийлени къолларына къарагъанла,
Джалгъа келиб къул къабакъны къурагъанла,
Джасакъ болуб мал орнуна берилгенле,
Шо сизмисиз асыллагъа керилгенле?
Да болмазмы бу кир тилни кишенлерге?
Халкъ бла орнун, джерин билиб кечинирге?
Бий, ёзденнге бу зарлыкъны къурутургъа?
Сырыгъызны айтдырмайын тынч турургъа?
Сизге ахыр айтырыгъым нарт сёзлелле,
Ала, тамам халыгъызны билдирелле,
Суратлауну бурунгула этгендиле,
Тилде къала бюгюнлеге джетгендиле:
Къараджюрек, халкъны ичден бёлюучюле,
Душманланы сокъмагъында джюрюучюле,
Гыл амалтын бет атыучу баришчиле,
Сёз сизгеди, къаратабан «тарихчиле»!
СЮЙГЕННИ КЁЛЮ ТЮЙЮМСЮЗ
/анамы дерслеринден/
Иш устасындан айтады,
Джигит хорлам бла къайтады,
Адеб джарашыу этеди,
Билим аллына элтеди.
Чомартха байлыкъ келиучю,
Къоркъакъ минг кере ёлюучю,
Къызгъанч къолдагъын къысыучу,
Зар джюрегинден тыкъсыучу.
Къыш-къыямут акъ мыйыгъын бургъанды,
Тау джуртумда буз бийлигин къургъанды,
Джерни, кёкню суугъу бла суутуб,
Гараланы буз тюбюнде уютуб,
Юшютюуню лагъымларын билиучю,
Заманындан аджашмайын келиучю,
Кенг джайылыб, джашагъанны сакъ этиб,
Къыш келгенди, тёгерекни акъ этиб.
Мийик таула, булут басыб, мынгайыб,
Акъ кийиннген шош чегетле, сымпайыб,
Чыпчыкъ гюрю эштилмейин, шош болуб,
Суукъ джелге алам эркин, бош болуб,
Тау джанладан къарла, бузла юзюле,
Уллу суула арыкълача сюзюле,
Кенг джайылыб, джашагъанны сакъ этиб,
Къыш келгенди дунияны акъ этиб.
Къуанч кюнлерим,
Садакъ учханлай,
Бушуу кюнлерим,
Бугъоу салгъанлай,
Сенсиз джырым да,
Тарыгъыу кюулей,
Сенсиз джашау да,
Кюрт юшютгенлей.
Джазыу буйурду,
Биз да бой салдыкъ,
Кенгликни джолун,
Сынай башладыкъ,
Сен аякъ алдынг,
Ызынга къарай,
Мен туракъладым,
Умутлу сакълай.
Эсде тутама,
Шош къарамынгы,
Кёлден айтама,
Эски атынгы,
Ёмюр а барад,
Ёмюр а ётед,
Джарала сала,
Сагъыш этдиред.
1.
Джаз келечиси, ариу къарылгъач,
Джанымдан юлюш этейим,
Бизни тийреде сен уя салыб,
Аны, къуанч бла, кёрейим.
Насыб унутхан мутхуз кюнюмю,
Джангы джарыкъ бла джарытдынг,
Таралгъан, кюйген мыдах кёлюме,
Джангы насыбны танытдынг.
Алгъышлай келдинг терек бачхама,
Таулагъа сары танг ата,
Къуат келтирдинг къуу арбазыма,
Къуанчлы халны сыната.
Сен къанат кердинг мутхуз кёгюмде,
Тот сезимлени уята,
Джарыкъ джырладынг, джангнгыз кюнюмде,
Муратха умут байлата.
Сюймеклик хауа келтирдинг манга,
Буз санларымы эрите,
Сабыр уятдынг бу сары тангда,
Джарыкъ джырынг бла терилте.
Ариу къарылгъач, кел тар юйюме,
Ёт тёрге къанат джел эте,
Атыб къоймайын, джангыз кюнюмде,
Бош келмегенсе джыр эте.
/чам джыр. Театргъа джазылгъан эди/
Мени келтиргенингде,
Джарыкъ отоу юйюнгде
Сюймекликден айтханенг манга,
Энди сени сюйгенинг,
Ички бла тенглеринг,
Ой джигитим не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?
Эртден сайын къарамынг,
Баш аурууну хапарын
Билдиреди таймайын манга,
Сёзлеримден къабына,
Кетиученсе абына.
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?
Сабийлеринг шыкъыртсыз,
Ата кёлден ышыкхъсыз,
Къарамайса бурлуб манга.
Танг алада кетиучю,
Ашхам–къара келиучю,
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?
Сюймеклигинг кетдими?
Сокъураныу джетдими?
Англатсанг а, джашырмай, манга,
Болгъанмамы болумсуз?
Атлаймамы орунсуз?
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?
Нарт-Хунланы туугъаны,
Шам-Къарачай уланы,
Тамгъа салма ма бу таза къанынга!
Аманлагъа ушарча,
Ала кибик джашарча,
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?
Къара чачынг агъарды,
Нюрлю бетинг саргъалды,
Тынгысызлай чыгъаса танга,
От къазанынг азыкъсыз,
Джарлы бийченг насыбсыз
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?
Джылла – сыртынгда бир таш,
Заман – арытхан джолдаш,
Джашау джанынгы тарай,
Къадар аякъны марай.
Не барды мюлкден, малдан,
Уллулукъ берген халдан?
Бары да бошду, ийнан,
Санынгы тюйме, инсан!
Къынгырсыз болсун джолунг,
Ачылгъан болсун къолунг,
Бюсюреу ала джаша,
Халал хакъынгы аша.
2000. Гиресун. Турция.
Келген джолум, таш чачылгъан, тар аушлай,
Талпыу джерим, солуу алыр, кюн турушлай,
Джан атама, муратыма джетейим деб,
Аякъ таяд тик къаядан кетейим деб.
Джел урады, кёз ачдырмай, онгсуз эте,
Ырхы келед тар аушха, джол тюзете,
Таяма да билек болур джокъ адамым,
Илинмейин, тирилмейин джокъ мадарым.
Ёмюрюмю асламысы сюрдю, кетди,
Джара сала, джан ачыта муал этди,
Хончалагъа кюмюш кюрен тартылгъанды,
Кёзлериме кетмезлик ау атылгъанды.
Баргъан джолум тикли джолду, ёрлет ёрге,
Тутхан ишим керти ишди, ётдюр тёрге,
Кюч бер манга, муратларым таркъайгъынчы,
Санларымы кёксюл ёлюм байлагъынчы.
Джазыу деген кёзбау, алдаб джюрютюучю,
Арытыб, аурутуб, бюгюб тигилтиучю,
Джер дегенинг джутар, сингдирир джаныууар,
Бу джорукъ неденди? Билдирмейди къадар.
Адам деген бир джан, сезген, билген, сюйген,
Ёлюм къоркъуу бла аз ёмюрюн сюрген,
Тёнгеги бла джаны таймай демлешиучю,
Джерге нек келгенин билмейин кетиучю.
Тенг тутмайын бир адам да джашамаз,
Иги нёгер тыш адамгъа ушамаз,
Иги нёгер, къан джуукъча, илешир,
Аманы уа джауунг бла тиллешир.
Иги нёгер санга акъыл табдырыр,
Аман нёгер бедишине батдырыр.
Иги тенгинг, джуугъунгча, джуукъду,
Керек кюнде ол аякъгъа турлукъду,
Аман тенг а къыйын кюнде тайыучу,
Кёзбау сёз бла, артда, башын алыучу.
Иги тенгинг чакъырылмай джетеди,
Аман тенг а уста сылтау этеди.
Осал тенгден джау асыуду, ишексиз,
Джау джанашмайд, аны кибик, керексиз,
Джау кирмейди эшигингден, ышара,
Къара кёлюн татлы сёз бла джашыра,
Джаугъа джауча къарар онгну табаса,
«Нёгерге» уа сёз табалмай къаласа.
Аны ючюн, иги тенгни сайлагъыз,
Шохлугъун да, бузмагъанлай, сыйлагъыз,
Керек кюнде джуугъуча къарагъыз,
Хар зорлукъда болушугъуз, джарагъыз,
Сый бериу бла адам кесин танытад,
Учузлаучу джангыз кесин абджытад.
Сезим берген сезим алыб къуаныр,
Бермеучю уа, джылыу табмай къыйналыр,
Бермегенинг санга къайтыб келмейди,
Кёл ачылмай ары джарыкъ кирмейди,
Кёлюгюзню суутмагъыз, джабмагъыз,
Тенглик борчда, кертиликни атмагъыз.
Ол заманда игилеге тюберсиз,
Джюрек, акъыл къудретлеше ёсерсиз,
Адамлыкъда чыныгъырсыз, къатарсыз,
Терс адамны хаман англаб, джалларсыз,
Унутмагъыз, джангыз сюйген сюйдюред,
Сюялмагъан кеси кесин кюйдюред.
СЮЙГЕНЛЕНИ КЪАУГЪАСЫ
/Чам джырчыкъ.Театргъа/
Тиширыу:
Алан, мен санга айтама, сен эштемисе?
Аллынгда тургъанымы кёремисе?
Бу телевизор худжуну бир чачмасам,
Бу юйден башымы алыб бир къачмасам,
Тели болуб эл къозурукъ боллукъма,
Хоншулагъа сёзлюк болуб къаллыкъма.
Эркиши:
Тебрегенсе биягъы сен кемириб,
Бу юйде бир солур онг джокъду, керилиб:
Юйден чыкъсам «айландынг»- деб чабаса,
Юйде турсам «солудунг»- деб къабаса,
Айт, не этейим, сен айтханны этейим,
Кет – дей эсенг бусагъатлай кетейим.
Эркиши:
Юй джумушу тиширыугъа адетди,
Аны сюйюб тындырыргъа керекди,
Быллай бир нек ынгычхайса, билмейме,
Бир тиширыу былай этиб кёрмейме,
Аллах сизге буюргъанны этесе,
Аны ючюн не бюсюреу излейсе?
Эркиши:
Къайдам, Тейри, мен таныгъан Келемет,
Сени алай кызылуурт этермед,
Хурджунундан сом чыгъарыб кёрмейме…
Быллый бир нек тараласа, билмейме,
Сюе эсенг, хатеринги этейим,
Къолум бла Келеметге элтейим.
Тиширыу:
Ай бетинге къазан къара джагъыллыкъ,
Эринчек – деб бютеу халкъгъа айтыллыкъ,
Мен кетгенлей мени излей тараллыкъ,
Аш – суу табмай къуру юйде къыйналлыкъ,
Ол не сёздю, джибимеген къатыбет,
Аны эштсе не дерикди Келемет?
Эркиши:
Да не, быллай таралыугъа тёзалмай,
Мындан ары юй бийчеми юзалмай,
Алыб келдим, къуанч табсын – дерикме,
Къолдан къолгъа, алгъыш этиб берликме.
Мен, сенича, къатыджюрек болалмам,
Сюйгеними насыбындан тыялмам.
Тиширыу:
Сау он джылны дыгалас бла джашадым,
Тёрт санымы саулугъундан бошадым,
Санларымда къаргъа къабар этим джокъ,
Былай чыкъсам адам къарар бетим джок,
Сени манга табхан Хауа джер къабсын,
Аны къызы да менича кюн табсын.
Эркиши:
Этни юсюнден айтмасанг да боллукъ эд,
Мен кёргенли санларынгда эт джокъ эд,
Бет хапар да алай къолай тюл эди,
Мен алданнган ол ингичке бел эди,
Хауа джазыкъ санга аман этмегенд,
Менича джаш тыйыншлыгъа джетмегенд.
Тиширыу:
Ах, мен джарлы, сен уяллыкъ не барды?
Бу дунияда мен эштмеген не къалды?
Мени алдаб алгъанынгча алыннгын!
Мени къаргъыш тузагъыма салыннгын!
Тохда, сени мен къабынга джыйайым,
Болумунгу дуниягъа джаяйым!
Эркиши:
Тохда, бийче, тели болма, бери къайт!
Баш иенги нек сояся, шо бир айт?
Ол ыйыкъда пухну тараб бердим да,
Джаулукъланы кергич бла кердим да,
Былтыр джазда ийнек саууб тургъаенем,
Бурунгу джыл бауну тюбюн къыргъанем.
Тиширыу:
Эртден сайын – ийнек саугъан,
Аны машинагъа къуйгъан,
Сют къайнатхан, бышлакъ сыкъгъан,
Арбаз джыйгъан, кийиз къакъгъан,
Эски джуугъан, суу ташыгъан,
Сен къутсузну ишге ашыргъан,
Сабийлени дерсге ийген,
Орун джыйгъан, юй сибирген.
Къыйынларым тау кибик,
Эркишим а джау кибик!
Эркиши:
Былтыр халы чырмаучу да этдим да?
Мындан алгъа базаргъа да элтдим да?
Сабийлеге китапланы ким алды?
Аш юйчюкге джангы эшик ким салды?
Игиликни эскермеген бийчесе!
Къанымы да тюз суу кибик ичесе!
Тиширыу:
Менден кёрюб Аллахдан а табхаенг!
Менден кёрюб джанган кёсеу къабхаенг!
Эркиши:
Болдунг бийче, къыздынг, къуйдунг болгъанны…
Тиширыу:
Самыр къабсын сени манга табханны!
Эркиши:
Келеметни сынар ючюн айтханем…
Тиширыу:
Кетгенимде ызыма нек къайтханем.
Эркиши:
Ариу бийчем, субай бийчем, кеч мени!
Тиширыу:
Джылан урсун, джылан урсун ма сени!
Эркиши:
Джохар бийчем, чинкебелим, кеч мени!
Тиширыу:
Къарнынг буруб чыкъгъын сен сау кечени!
Эркиши:
Сарычыгъым, баббаханым, кеч мени!
Тиширыу:
Ургъуй урсун, ургъуй урсун ма сени!
Аз билгенле билгенлерин кёб кёрюрле,
Аз кёргенле кёргенлерин «кенг» билирле,
Аз билгеннге кёбню айтсанг, сингдиралмаз,
Аз кёргеннге кенгни айтсанг, англаялмаз.
Бир тюкенден кийим алыб кийгенликге,
Бир аш ашаб, бирча джашау этгенликге,
Тыш къарамдан, бары бирча болгъанлыкъгъа,
Бирча тюлбюз, «адамбыз»- деб айтханлыкъгъа.
Хар адамны анг байлыгъы энчилиди,
Хар адамны сезим кючю ёлчелиди,
Ол, туушдан хар адамгъа бериледи,
Джашауда да бирда бек аз тюрденеди.
Аны ючюн, тюз сенича киши болмаз,
«Бол» деген да, джашауунда чыртда онгмаз,
Алай бла, «джарашыугъа» къарарыкъса,
«Джарашыу» бла джашар онгну табарыкъса.
«Джарашыу»- деб халкъда андан айтхандыла,
Алай бла гюнах ишден къайтхандыла,
Бир заманда бир башханы зорламагъыз,
Сюймегенин этдириб да, хорламагъыз.
Эдирне. Турция. 1999дж.
ДЖЫГЪЫЛМАГЪАН АДАМ БОЛМАЗ
(анамы дерслеринден)
Джылаучула, болушлукъну сакълагъанла,
Болмайдыла хорлам джолну башлагъанла,
Ала тая, хынчый, джунчуй, абыннганлай,
Джашайдыла башхалагъа табыннганлай.
Джашау деген, тикге тартхан, ёрлешиудю,
Кюнлерибиз, тер акъдыргъан, кюрешиудю,
Ынгнгычхаучу тёрде орун алалмайды,
Энчи джолгъа кеси ызын салалмайды.
Бир заманда джазыкъсыныу излемегиз,
Керекли зат болмаса да, тилемегиз,
Джау бла джауча турушуугъа кёлленигиз,
Керти теннге кертилик бла тенгленигиз.
Джан аурутуу, адамны баш танымыды,
Къарыусузгъа ёкюл болуу, сынамыды.
Джашау джолда джыгъылыу бар, туруу барды,
Бел къатдырыб джангнгыдан джол тутуу барды.
Санынг тюшсе, джюрек кюч бла тиреликсе,
Джюрек сынса, Аллахдан кюч тилериксе,
Зоргъа тюшсенг, сый сындырмай, чегериксе,
Эсеб этиб, къутулур джол излериксе.
Алайды да, гитчеликден иленигиз,
Джанны, санны къатдырыргъа юренигиз,
Ёмюр деген, ачымасыз сынаучуду,
Болумсузну юсю бла атлаучуду.
Аякъ таймай дунияда джашау болмаз,
Эм онглу да «тайгъакъ халгъа» тюшмей къалмаз.
Керти адам чекгенинден акъыл алыр,
Алай бла да муратына тюз джол салыр.
Къолу толула кёлю толугъа тик болгъан заман,
Джан солуу этиб, тайгъанны теплеб барады тамам,
Онглу болгъанды намыссыз, бетсиз, хурметсиз адам,
Халкъ чарпыгъынды, тасды ийнаныу, ышаныу, чыдам.
Адамлыкъ деген эшик артына тыгъылды, чыкъмаз,
Ара джашауну ара тиреую джыгъылды, къобмаз,
Халкъны адеби, адети, шамы джокъ болду, къайтмаз,
Арсар джюрек да къантамар болуб джукъланды, джанмаз.
Бюгюн азгъынды къалам устасы, билимчи, алим,
Борбай салгъанды къабхын казандан тигимчи, залим,
Керпесленнгенди гудучу, джыртхыч, амантил, къакъгъыч,
Чыгъары ючюн, керек адамгъа, бой салгъан антсыз.
«Салам бергенни къолунда улху излеучю» къауум,
Эскермеучюле халкъны онгсузун, ёлгенин, сауун,
Сыйламаучула джуртну ёзенин, гарасын, тауун,
Сиз эштириксиз келир заманны ачымсыз дауун.
КЪАЧХЫ ЧАПРАКЪ БЛА ЧЫГЪАНАКЪ
Къатхан чапракъла бла къуру чыгъанакъдан,
Созулма ханс бла къатхан лана сабдан,
Къач деметни этиб къабыргъагъа такъдым,
Сора анга къарай мыдахлыкъгъа батдым.
Джаз чапракъ ёсе эд бутакъ арасында,
Лана да чагъа эд эркин таласында,
Созулма созула, кенглеге ачыла,
Чыгъанакъ тура эд тийгеннге чанчыла.
Алай заман келди, бары тозурады,
Ёлюмню бетине къоркъуулу къарады,
Учхан, джюрюген да къара джерге тюшдю,
Ахыр кюнлеринде тенг болду, бирлешди.
1999. Анкара. Турция.
КЕЧ КЕЛГЕН СЮЙМЕКЛИК
/джыр/
Ой кеч келген сюймеклик,
Нек алдадынг джанымы,
Джанган отха кийириб,
Суууй баргъан cанымы,
Бош муратха талпыта,
Армау эте ангымы,
Къач кюнюмде джарыта,
Озгъан джазгъы тангымы?
Неден?
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Неден?
Сенден!
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Сенден!
2.
Ариу булбул не кёрдюнг,
Кюрен тартхан кёзюмде,
Акъылынгы нек бёлдюнг,
Мени ойун сёзюме,
Къанатынъы нек къакъдынг,
Ышыгъына чакъыра,
Буз джюрекни нек джакъдынг,
Джараларын ачдыра?
3.
Къырау ургъан саныма,
Къатылалла джылларым,
Тартадыла аллына,
Къышха элтир джолларым,
Ой кеч келген сюймеклик,
Джокъду санга мадарым,
Бу ёртенде кюймеклик
Болур эди къадарым.
Анкара. Турция. 1995г.
Уллу кёллю, сени кёлюнг тауду,
Бараса сен онгсузланы эскермей,
Бу дуния барыбызгъа хаухду,
Бир джан къалмаз кёк ёлюмге тюбемей.
Уллу кёллю, сени джолунг кенгди,
Тар джоллула санга хурмет этерлей,
Алай, джерде адам бары тенгди,
Кёкбет ёлюм санларына тиерлей.
Уллу кёллю, заран джетген кибик,
Къалай болдунг кёрюрюнгю кёрмезлей,
Къадар сени ёлмез этген кибик,
Кёкбет ёлюм санларынга тиймезлей?
Уллу кёллю, эки кёзюнг ауду,
Джашайса сен ахыр кюнню эскермей,
Бу дуния барыбызгъа хаухду,
Бир джан къалмаз кёк ёлюмге тюбемей.
Къачхы кюнде джюрек шаушал болады,
Санынг дженгил муал болад, талады,
Къыш да бери джол тутханын билдире,
Кече сайын хыны джелле келтире,
Терезеге чапракъланы урады,
Чапракъ тёкген терегим да турады,
Тюгю тюшген джумарыкъча, сюйюмсюз.
Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!
Джашау кюнде иги иннет тутайыкъ,
Зарлыкъ, питна, чалдыуланы атайыкъ,
Хар адамгъа джан джылыуну берейик,
Хар адамны къуанганын кёрейик,
Алай эте къуанч хауа джаяйыкъ,
Джайылгъандан биз да насыб алайыкъ,
Къысха ёмюр бош кетмесин игисиз.
Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!
Къач хауасы сагъышлагъа салады,
Кёкрегинг да сезим бла толады,
Шош табигъат, баш къагъарлай, сюзюле,
Кюн тийсе да келир суукъ сезиле,
Къатыш бола акъыл бла джюрегинг,
Насыб бола Джаратхандан тилегинг,
Келир къышха мыдахланма керексиз,
Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!
1998.
Эльванкент. Турция.
«АЛАМАТ» ЖУРНАЛИСТГЕ
/Дж.А..ха/
2001г. Черкесск. КЧР.
«Бетсизлени бетлерине айтаса да,
Ала тутхан джорукъладан къайтаса да,
Къыйыкъланы тюз джанына тартаса да,
Алай эте тынчлыгъынгы атаса да,
Джартылагъа, ма алай бла, джау боласа,
Ишингден да, кючюнгден да кау боласа,
Джукъ айтма да рахатынгы сакъласанг а,
Саулугъунгу, хузурунгу джакъласанг а»,-
Деб эгечим манга акъыл бериученди,
Алай бла да сагъышымы кериученди.
Берме манга гокга хансла,
Бир кюн сора созулурла,
Этме манга ариу антла,
Бир талайдан бузулурла.
Джашауумда асхар болдум,
Арсар халгъа буулгъанма,
Эркишиден юркер болдум,
Юйлениуден суугъанма.
Кетер кёзден гокгаланы,
Ала кёлню джарытмазла,
Насыбсызлыкъ ангыланы
Акъылымдан къоратмазла.
Берме манга гокга хансла
Бир кюн сора созулурла,
Этме манга ариу антла,
Бир талайдан бузулурла.
Мен аурлукълагъа дерсгеча къарайма,
Ала бла чыныгъыб, джолума атлайма,
Аурлукъ аурду, аны ауур кёрсенг,
Андан къоркъуб, бугъуб, джарсыугъа бёленсенг.
Келген ауурлукъгъа къоркъмайын тюбечи,
Зоргъа тыйыгъыч болуб, тамырын эгечи,
Хар джол кесилгенге сокъмагъынгы салчы,
Алай эте, ёхдем, аллынга атлачы.
Ол заманда санга насыб табыллыкъды,
Хорлам, сени таба, кеси атыллыкъды,
Бютеу адам санга сейир этерикди,
Деменгили, онглу, болумлу дерикди.
Кётюрюлмез джюкню Аллах бермеученди,
Джарсыучу муратха, хазна, джетмеученди,
Санга джюкленнгенни сен ташыр кючдесе,
Кеси джазыуунга бош ажым этесе.
«МЕН» БОЛМАСА «БИЗ» ДА ДЖОКЪДУ…
ДЖЮРЮМЕСЕНГ ДЖОЛ БИЛМЕЗСЕ
(анамы дерслеринден)
Джау чабмайын, шох танылмаз,
Ачымагъан къуаналмаз,
Кече болмай танг атмайды,
Къыш болмайын, джаз чакъмайды.
Джангнгылыуда билиу барды,
Билмегенни кюню тарды,
Тюше, тура ёмюр барыр,
Тирелиучю орун алыр.
Хар тюшюуде бир турууу бар,
Хар чачыуда бир къуруу бар,
Хар заранда хайыр джатар,
Муну билген къолай джашар.
Джюрюмесенг джол билмезсе,
Джол алыргъа юренмезсе,
Джангылмасанг тюз ачылмаз,
Акъыл, болум керилялмаз.
2010. Анкара. Турция.
Ишексиз барды магъана
Бизни джаратхан Аламда,
Бу Джер юсюнде джашауда,
Туууб, къартайыб, къурууда.
Алай аны биз билмейбиз,
«Башны», «ахырны» кёрмейбиз.
Бирлешмез хар зат, бирлешген,
Келишмез хар зат келишген,
Аламны тутхан бу тюзен,
Бизге джан урху юлешген,
Неден къурулду, керилди,
Бизге да, хаухха, берилди?
Кёб тёлю соруу соргъанды,
Алай джуабсыз къалгъанды,
Биз да къалыкъбыз джуабсыз,
Кетерик болуб, амалсыз,
Хар туугъан келиб, кетиучю,
Джашаугъа ажым этиучю.
,
Алай болду ата джуртум, ахсынырлай,
Болумлугъа джол джабылды, тыкъсынырлай,
«Малинала» джайылдыла деулетиме,
Джарашалмай аны ариу келбетине.
Джукъ айтханлай, асылсызла, аууз ачыб,
Кир иннетни, кир сёзлени кенге чачыб,
Эзеу болуб, тамгъа салыу тамаллашды,
Гылчы, бетсиз, ётюрюкчю шогъайлашды.
Бусагъатда тюзню айтхан, тилиниучю,
Терсге къуллукъ этгенле уа, керилиучю,
Тюзню ачхан къанлы джауча, терслениучю,
Джарлы халкъ да, не этерден терсейиучю.
Тёзюм джокъду тарбашланы кемлигине,
Къымгъычланы, гыл ишледе, итлигине,
Фахмусузну фахмулугъа чабханына,
Асылсызны асыл орун алгъанына.
ДУНИЯ МАЛГЪА ДЖАН АТХАН ТЕНГНГИМЕ
Джер кеси да, тенгим, хауада турады,
Тотур урху бла бурулуб барады.
Ёмюрлюк – дер кибик аламда не барды?
Бюгюннгю деу таууунг тамбласында джарды!
Кимге азыкъ болур джыйгъан хазналарынг,
Алтынынг, кюмюшюнг, санаусуз малларынг?
Алам чархын бурад, санаун санайды,
Заманы толгъанны, таймай, джагъалайды.
Биз бирер бюртюкбюз уллу алам чакъда,
Не магъана барды «джашау» деген затда?
Дуния малгъа быллай бир нек джан атаса?
Быллай бир не ючюн къайгъыгъа батаса?
Нек эзесе джанны джалгъан дуния ючюн?
Нек зыраф чачаса джанынгы чакъ кючюн?
Кел, хар кюнню сюйюб анга къуанайыкъ,
Болушлукъ керекге, джетиб, болушайыкъ.
1994. Нью-Йорк. Ричвуд.
Халкъ айтханлай, «джангыз джаннган джылытады,
Джангыз, джаннган башхаланы джарытады».
Джанар ючюн палахланы ётериксе,
Сёз кёлтюрюб, зорлукъ чегиб тёзериксе.
Алай бла сезим, джюрек чыныгъады,
Халинг къатыб, адамлыгъынг къыйылады,
Сен чекгенни башхалагъа теджемейсе,
Джаунга да ачыу, чачыу тилемейсе.
Къыйынлыкъда кёлюнг назик болуучанды,
Джюрегинг да сезим бла толуучанды,
Сезим эсе башхалагъа джайылады,
Алагъа да хузур кюрен къайылады.
Сен ёкюнме, джаннганынга, джарсыуунга,
Сени къыйыб, бичим берген джазыуунга.
Халкъ айтханлай, «джангыз джанган джылытады,
Джаныз, джанган башхаланы джарытады».
Бюгюн да кетди,
Джангылыкъ бермей,
Кече да джетди,
Умутну кермей,
Джукъу келмейди,
Сагъышдад башым,
Кёлюм кюлмейди,
Керилмейд къашым.
Къараб къараргъа,
Джашлыгъым кетди,
Чачым агъара,
Такъыркёл этди,
Саным алгъынча
Атлаялмайды,
Кёзюм алгъынча
Къараялмайды.
Къачым джетгенди,
Тубан ау атыб,
Муал этгенди,
Кёл абзыратыб,
Энди къартлыкъны,
Сакълай тебрейим,
Ахыр кюнюме,
Сагъыш этейим.
КЪАРАЧАЙГЪА АХЫР СЁЗ
Джуртум эмиб, джек этген эд, тышха кетер,
Болгъан эдим джашаялмаз, умут битер,
Узакълагъа атланнган эм, мурат этер,
Джек джерлеге тутуннганем джангнгызлыкъда.
Алай сюйген сюйюлмеди, сюйгенича,
Хакъ джуртунда кюйдю алгъын кюйгенича,
Кетер къалды, джанын атыб, келгенича,
Тансыкъ къызы артыкъ болду Къарачайгъа.
Къоюлгъан эр, мен билмейин, юйню сатыб,
Атасына, анасына кенг юй алыб,
Мен ёксюзню хабджюгюн да ары салыб,
Хакъ ашагъан юйюр кёрдюм Къарачайда.
Зарлыкъ бла аман ишден тоюмсузла,
Къолларындан джукъ келмеучю фахмусузла,
Иш этерге онг бермелле, аллахсызла…
Кёлюм къатды терсге кетген Къарачайгъа.
Къаракёлле, эзеу болуб, тогъай алды,
Халкъыбыз да кир тиллеге къулакъ салды,
Джюрегимде бителялмаз джара къалды,
Туруб тюзню джакъламагъан Къарачайгъа.
Асылсызла асылланы орнун алыб,
Хакъ ашагъан адет болуб, тамыр салыб,
Джаш тёлю да, халкъ сырындан, кенгде къалыб,
Юркютюрлей бир хал кёрдюм Къарачайда.
Энтда кери атлам атдым, артха къарай,
Тау джуртуму, къарамым бла, сыйдам тарай,
Минги таудан къакъгъан аяз джаннга джарай,
Ахыр салам бердим джарлы Къарачайгъа.
Энди сизни кёрлюк болмам, тау тарларым,
Энди сизден аяз урмаз, акъ къарларым,
Мени сизден айырады зор къадарым,
Узакъ элте терслик толгъан Къарачайдан.
УЯН
/джыр/
1.
Кече къара джабыуун,
Кёлтюрдю ёрге,
Джарыкъ тангны джылыуун,
Бошлады джерге.
Кече алды ауларын,
Сагъаугъанды анг,
Уян, уян, асланым,
Джарыгъанды танг.
2.
Кюн узуну ёмюрча,
Тансыкълыкъ берир,
Биз джангнгыдан тюберча,
Нюр ингнгир келир.
3.
Джюрегиме джанаргъа,
Джилтин салдынг сен,
Сени берген къадаргъа,
Къор болайым мен.
1.
Къарачайда, Марада,
Айтыу, хапар болурлай,
Барды, къайнар, бир гара,
Ичген кючден толурлай.
4.
Саусузгъа джан кирирлей,
Бир сууу чыгъад джигинден,
Кёрген сейир этерлей,
Бир нюр урад ичинден.
Эжиу къайтарыуу:
8.
Мара эли къалады,
Ёзениди белгиси,
Къонакъгъа джан салады,
Бу миллетни халиси.
9.
Мара эли байхынды,
Кенг ачылыб фатары,
Айтхылыкъды, джайгъынды,
Гарасыны хапары.
ТЮШЛЕГЕ КЕТГЕН АНАЛА
/кюу джыр/
(анам Ёзденланы Байдыматны (Патимат) эскере)
Сыйлы атны кюулеге салалла,
Джер юсюнде къалгъан балала,
Хар бир кюнде сизге таралалла,
Ой, тюшлеге кетген анала.
2.
Ана деген тылпыу берген джанды,
Ким билялыр аны багъасын?
Ой, ол затны адам ангылайды,
Ёлюм къакъса къара къанатын.
Мен ахсынмайма,
Айыб салмайма,
Джазыу болур эд сенсиз джашаргъа,
Бетим джарымай,
Кёлюм джылынмай,
Башха адам бла юйюр къураргъа.
Джолда тюбесенг,
Кюнашхы берсенг,
Мыдах ышара, кёзюме къарай,
Джаным къыйнала,
Саным къыйыла,
Джол къояма мен артха туракълай.
Айт, не этейик,
Кимни терслейик,
Кимге айтайыкъ «болдунг»-деб «чырмау»,
Бош сёзден къата,
Джюрек ачыта,
Озду да кетди насыблы джашау.
Кетген джылланы,
Терен ызлары,
Умутла кибик мутхузла бола,
Мен сенден кенгде,
Сен менден кенгде,
Джашау джолубуз чырмаудан тола.
Мен ахсынмайма,
Сокъуранмайма,
Джазыу болур эд сени сюерге,
Сёзюнгю излей,
Кёрюрге кюсей,
Бу дунияда ёмюр сюрюрге.
Къалайладаса,кимлебласа?
Тансыгъым, хапар бер,
Къалайда да, кимле бла да
Тансыгъым мени эскер.
ТЫШ ДЖЕРЛЕДЕ ЁЛГЕНЛЕНИ ЭСКЕРЕ
Джангы Джыл кюнюнде эсиме келелле,
Джюрегиме къара бир бушуу берелле,
Терс буйрукъ тюбюнде джанларын бергенле,
Джашауун джашамай тас болуб кетгенле.
Халкъы ючюн джуртда джан берилиученди,
Душманны къуалай чек керилиученди,
Башха топракълада ёлмесин уланла,
Къара тынгылауда турмасын къалгъанла.
Бюгюн мыдах сезим кёкрекни алгъанды,
Къара сагъыш башха уясын салгъанды.
Ойланыр заманды, акъылы болгъаннга,
Башында, джюрекде бир заты къалгъаннга.
КЪАРАНГНГЫ
1995 дж.
Тансыкъ болуб къайтыб келдим,
Эресейге, джуртума,
Кёргениме акъыл бёлдюм,
Тыкъсыу кире хатхума.
Къаладагъы «башчылалла»,
Урлагъандан тоймазла,
Миллетлени абджыталла,
Къара аякъ «гиназла».
Эресейли арсар бола,
Базарлада сюрюне,
Къуллукъчула, мыйыкъ бура,
Халкъны ашаб, сюйюне.
Кёргеними кёрмез болуб,
Эски къралны эскердим,
Демократиядан тоюб,
Советлени кюседим.
Къандагъайла къошбаш болуб,
Джарлы халкъны эмелле,
Закон салыб кенгеш тутуб,
Эресейни бёлелле.
Кадар берген эди,
Сени кёрген эдим,
Къанат битгенлей джюрегим уча,
Кенгден келген эдинг,
Къуанч берген эдинг
Аулу кёзюмден тубанны чача.
Кюнлей тийген эдинг,
Джылыу берген эдинг,
Зор джашаудан талгъан джаныма,
Танглай атхан эдинг,
Ёрге тартхан эдинг,
Талпыу сала муал саныма.
Узакъ джерледесе,
Тыш, джек элледесе,
Да тюз болсун ёмюр узунунг,
Башха бла болсанг да,
Мени унутсанг да,
Джукъланма, джан, джарыкъ джулдузум.
ОЙ БИР ХАЛ БАР, ДУНИЯДА.
Ибилисни ахлулары тёрге чыгъыб,
Шайтан тойну тауушлары къулакъ джырыб,
Бир джыйымдыкъ, къалгъан халкъгъа, тузакъ къуруб,
Ой бир хал бар бусагъатда, Дунияда!
Банкла бла, фаизле бла, онглу болуб,
Артыкъ ачха, аманлада, толу болуб,
Итлик этер, кир адамны, онгнгу болуб,
Ой бир хал бар, бусагъатда, Дунияда!
Джер юсюне «къандагъайла» ие болуб,
Иблисчиле хар даулетге тиер болуб,
Хар миллетни юйю-кюню кюйер болуб,
Ой бир хал бар, бусагъатда, Дунияда!
Халкъ тюгениб, туз дамыны табалмайын,
Басхы басыб, арсар болуб, къобалмайын,
Къутхарылыр джолгъа кесин салалмайын,
Ой бир хал бар, бусагъатда, Дунияда!
1.
Къуанч барады Уллу Къарачай элимде,
Миллет басына, тепси джасала, ой!
Къартла туралла алгъышлы юйню тёрюнде,
Джашла этелле эркин арбазда той.
Харс, джашла!
Кюеу келгенди къайын юйюне, ой!
Къарачай элде къуанч барады орайда,
Кюеу чакъыргъан, кюеу чакъыргъан той!
3.
Тукъум тамада алгъыш этеди арада,
«Амин» – дейдиле уллу, гитче да, ой!
Алгъыш аякъны аны къолундан алыргъа
Кюеу чыгъады, кюеу чыгъады, ой!
4.
Тукъум келинле кюеуню бёркюн алалла,
Джыйылгъан халкъ да хахай этеди, ой!
Кюеу дженгнгерле кюеуню башын джабалла,
Бир башха бёркню кийдиредиле, ой!
5.
Келинле бёркню уллу багъагъа саталла,
Чам, харх къуюла, базарлыкъ эте, ой,
Сора, арагъа, аууз марданы аталла,
Бёрк алгъанланы разы этелле, ой!
къаутарыуу:
6.
Басыннган миллет кюеуден къарам алмайын
Хар атламына багъа береди, ой!
Халкъын адети, тёреси бары къалмайын,
Бу чакъырыуда кёргюзтюледи, ой!
Заманны эсгере,
Бу айлы кечеде,
Сынчыу макъам келди кёлюме,
Джылларым уллая,
Мыдахлыкъ сагъая,
Мен тилейме сенден,
Кетме-дейме-менден,
Ой джаным, джашлыгъым,
Джашлыгъым, ой!
Боранлы Къадарым, турма аллыма,
Бармагъа къой мени тутхан джолума,
Алкъын ишим кёбдю, барды айтырым,
Ёлюм бла тюбешмей джокъду къайтырым.
Отдан суугъа ата сынадынг мени,
Бир кесинге тарта, бир тюрте кери,
Энди къатдыргъанса, къурч кибик этиб,
Къолай тыялгъаенг, джолуму кесиб.
Джалан сёлешгеннге кёб тёзюб турдукъ,
Хар тюр аманлыкъны игиге бурдукъ,
Аманнга джол къоя, игилик болмаз,
Пасыкъ пасыкълыгъын этмейин къоймаз.
Халкъны мугур этген залимлеге кет,
Не зат болгъанларын бетлерине черт,
Ол заман джумушар санга джюрегим,
Джангнгыдан болурса джандаш, керегим.
ТЮШЕМЕМИ ЭСИНГЕ?
/джыр/
1.
Юйден чыгъыб тебрегенем кетерге,
«Джангылма»-деб чыкъгъан эдинг аллыма,
Къызгъан эсим унамайын эштирге,
Кетген эдим джангылычлы джолума.
Башха джерде джангы насыб изледим,
Мындады-деб сюймекликни белгиси,
Джылым келе, ажым эте, эскердим:
Джангыз сен энг насыбымы иеси.
Джылыу бермей, санаусуз баралла
Сенсиз ётген мутхуз кюнлерим,
Джюрегиме аурлукъ салалла
Суумагъан сезимлерим,
Джоюлмагъан сезимлерим.
2.
Чыммакъ къардан къара чачынг агъарыб,
Къалгъан эдинг къуу-шуу болгъан арбазда,
Тохдамадым, кёлкъалдым бла байланыб,
Антлы болуб, энди, артха къайтмазгъа,
Дунияда борч тёлеген бар эсе
Терслигими бушуу бла тёледим:
Кече кюн да кёз аллымдан кетмейле
Кёз джаш ургъан, ол тум- къара кёзлеринг.
3.
Джан нёгерим, тюшемиди эсинге,
Бош хатанга тёзалмагъан джёнгеринг,
Башха джылыу табалдымы кёлюнгде
Мен сындыргъан, таза джюрегинг.
Къаты джылла сорууларын соралла,
Джангызлыкъны ие этиб юйюме,
Сагъышларым такъырлыкъ салалла
Бюгюлмеучю, ёхдем кёлюме.
1.
Къачанга деричи мени былай къыйнарыкъса,
Сюймегенлеге мени сёзюмю этдире,
Къачанга деричи мени былай алдарыкъса,
Сюйген джюрегими кесинге термилте?
Къарагъанынг сайын,
Кёзлени къамата,
Ышаргъанынг сайын,
Джюрекни ойната.
3.
Сюймеклик дегенге чыртда ийнанмаучан эдим,
Энди тамам бойсуннганма аны кючюне,
Тилеген джашлагъа чыртда къарамаучан эдим,
Сен а джашаууму ойгъанса ичине.
Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан,
Кёзлеринги сюзгенлей,
Джюреклени эзгенлей,
Айланаса
Кёзлеринги сюзгенлей,
Джюреклени эзгенлей,
Айланаса Лейляхан!
Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан,
Терезеден къарай
Тартынмайын, алай
Харх этеенг, Лейляхан.
Терезеден къарай,
Уялмайын, алай,
Харх этеенг, Лейляхан!
Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан,
Манга джалынырча,
Келечи салырча,
Болгъа эдинг, Лейляхан,
Манга джалынырча,
Келечи салырча,
Болгъа эдинг, Лейляхан.
4.
Тохда сени, бедер,
Аллай бир кюн джетер,
Сени да бир къыйнаргъа,
Къолгъа бир тюшерсе,
Сора юренирсе,
Эркишини сыйларгъа.
Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан,
Къолгъа бир тюшерсе,
Сора юренирсе,
Эркишини сыйларгъа.
Къолгъа тюшерсе,
Сора юренирсе,
Эркишини сыйларгъа.
1.
Сен кесинги бек ариугъа санайса,
Башхалагъа уллу кёллю къарайса,
Омакъ чамла эштдиресе сен манга,
Ийнанмайма, ийнанмайма мен санга!
Сени кёзбау кёзлеринге къарасам,
Сени алдау сёзлеринге ийнансам,
Башхалача сени ызынгдан таралсам
Аз сюймезенг сен!
2.
Накъырданы окъа кибик чаласа,
Кёб джюрекге джалгъан умут саласа,
Хауле джашха чыгъаргъанса атынгы
Туталмайын манга берген антынгы.
3.
Ётюрюкге ёлче болгъан сёзлеринг,
Бедерликге белги болгъан кёзлеринг
Энди мени джюрегиме джетмезле,
Сюер кибик, кюер кибик этмезле!
Келчи, джаным, кенг орамгъа чыгъайыкъ,
Адамлагъа кёрюнейик, къарайыкъ,
Кимди-деб а, санга миллет къарасын,
Сени манга тенглешдириб сынасын.
Бу айлы кече,
Бу чуакъ кече,
Джулдузлу кече,
Шагъатлыкъ эте.
Сен барырса, онг джанымда, сёлеше,
Мен атларма, атламынга келише,
Сен джанымда, тау къуш кибик, кериле,
Мен къатынгда, наз бутакча, сюзюле.
Джашлыгъыбыз, джаз кюнюбюз кетгинчи,
Джюреклеге суукъ аяз джетгинчи,
Бу кюнледен насыб юлюш алайыкъ,
Сюймекликни джюреклеге салайыкъ.
Келчи, джаным, кенг орамгъа чыгъайыкъ,
Джулдузлагъа аралайыкъ, къарайыкъ,
Кюренли Ай, кёк тёрюнде олтура,
Кёлюбюзню насыб сезим толтура.
Къарангнгы кече чыммыкъ къар джауад,
Джел, боран эте джерни агъартад,
Сагъышла кери тарталла мени,
Акъ къар тюшюред эсиме сени.
Къатымда болуб къайгъымы чачсанг,
Мыдахлыкъ ауну юйюнгден атсанг,
Суукъ къыш кече кюн тиер эди,
Багъалы тенгим, сен келсенг эди.
Алай джокъса сен, къар сабыр джауад,
Къыйналгъан эсге сагъышла салад,
Озгъан заманны эсге тюшюре,
Мыдах къарайма буз терезеге.
Сен кетген джолну боран сибире,
Къуру отоуну джелле кемире,
Мен сени сакълай, санга тарала,
Акъ къаргъа къарай, къарча агъара.
Джаз келир джашнай, къар эрир, агъар,
Ёсюмюн башлай табигъат чагъар,
Сен а келмезсе, кёзлеринг кюле,
Манга бермезсе чыкъ тюшген гюлле.
Джюрегим къалыр къара кийгенлей,
Джангы насыбха «огъай» дегенлей.
Суукъ къыш кетмез, кюн тиймез энди,
Сени бла бирге джарыкъ кетгенди.
1.
Джазгъы байрамны кюню келгенди
Уллу джуртуму джарыта,
Кёкню, джерни да тюрленидиргенди
Нюрю бла джашната.
Байрам келгенди о-райда
Къуанч бере халкъгъа,
Миллет джырлайды, миллет тепсейди
Сыйынмай кенг джуртха.
2.
Чакъгъан табигъат кёз эркелете,
Хурмет джая кюн таякъла,
Къызыл гюллеча, джел седирете,
Къыб-къызыл байракъла.
3.
Сабий, уллу да тизгинле болуб
Баралла кенг орамлада,
Джандан багъалы ата джуртума
Салалла махдаула.
4.
Къарнаш миллетле джарыкъ джырлайла
Рахат джуртуму кенгинде,
Саулай дунияны алгъышлайдыла
Джылы салам ие.
Тюнене санга тарала,
Джырда айта эм атынгы,
Бюгюн а, джаным къыйнала,
Артха береме антынгы.
Тюнене ариу сёзлеринг,
Сюймезликни да сюйдюре,
Бюгюн а мыдах кёзлеринг,
Джарсыу ёртенде кюйдюре.
Тюнене мени тилединг,
Джашау нёгерге, ёмюрге,
Бюгюн а мыдах тюбединг,
Адеб борчунгу тюберге.
Тюнене джарыкъ тангым энг,
Бюгюн а кюнню батханы,
Тюнене джарыкъ джыр эдинг,
Бюгюн а – мыдах макъамы.
Тюнене санга тарала,
Джыргъа салгъан эм атынгы,
Бюгюн а, джаным къыйнала,
Артха береме антынгы.
САМАРКЪАУ ДЖЫРЧЫКЪ
(Аминатны тилеги бла концертге деб этилгенди)
Ой-хой-хой, багъалы болгъанса,
Джюрюйюшюнг-ойуу салгъанлай,
Къарайма да, насыбдан толгъанса,
Марачы къызчыкъны алгъанлай.
Кёзлеринге кёксюл кёзлюкле салгъанса,
Къайынынг машина бергенли,
Ой-хой-хой, кюнтиймез болгъанса,
Гардошну татыуун билгенли.
Джасаныуунг-джанган, къарамынг татранды,
Къуандыра болур, табханынг,
Ой-хой-хой, тамам татыгъанды
Семиз гардошчукъдан къабханынг.
Насыбынг бёлюнмей, къуанч бла джашагъын,
Толу болсун хазна машогунг,
Ой-хой-хой, кёб джылны ашагъын
Сен, Мараны, базыкъ гардошун!
Джашайма да юйюр джылыу юйде джок,
Къояма да кетер джерим, аркъам джокъ,
Атам, анам суукъ къабыр орунда,
Эгеч, къарнаш, хар ким кеси джолунда.
Не этейим, кимиме баш салайым,
Мындан кетиб, энди, къайры барайым,
Ёмюр десенг асламысы кетгенди,
Орналыргъа керти заман джетгенди.
Джюрек а бой салалмайды, сынчыйды,
Джашауму бу халына ачыйды,
Тёрт джанымдан джауум эме, сёлеше,
Джакъсыз къалдым, аманла бла демлеше.
Бир джанындан, уу джайгъанлай, зарлыкъ бар,
Бир джанындан, керек табмай, тарлыкъ бар,
Эркишим да, хаулеликге алланыб,
Кёбге тёздюм болмаз затха алданыб.
Болмаз затны созулгъаны керексиз,
Болмазла бла болмаз болдум, ишексиз.
Да, Аллахым, ёксюзюнге тиренч бол,
Кесинг къору, кесинг тюзет манга джол.
Ой кеч келген сюймеклик,
Нек алдадынг джанымы,
Джаннган отха кийириб
Суууй баргъан санымы,
Бош муратха талпыта
Армау эте ангымы,
Къач кюнюмде джарыта
Озгъан джазгъы тангымы.
Неден?
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Неден?
Сенден,
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Сенден!
Ариу булбул не кёрдюнг
Кюрен тартхан кёзюмде,
Акъылынгы нек бёлдюнг
Мени ойун сёзюме,
Къанатыны нек къакъдынг
Ышыгъына чакъыра,
Буз джюрекни нек джакъдынг
Джараларын ачдыра?
Къырау ургъан саныма
Къатылалла джылларым,
Тартадыла аллына
Къышха элтир джолларым,
Ой кеч келген сюймеклик
Джокъду санга мадарым,
Бу ёртенде кюймеклик
Болур эди къадарым.
1996. Анкара. Турция.
Башда десенг экибетли улхуалыр,
Зекясызла джан-джанында бирер самыр,
Тюзлюк болуб тырнакланыр, джеза алыр.
Не этейим тарыкъмайын, халкъым, санга!
Арабыздан баш къалдыргъан басылыучу,
Кир джагъылыб аты байракъ асылыучу,
Иги умут, танг чарсыллай, чачылыучу.
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!
Ексюз къызынг джек джердеди, сенден узакъ,
Езенине тансыкъ келю такъыр, тузакъ,
Зарлыкъ чегиб, сез кютюрюб болдум къачакъ.
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!
Джахилликни айтыулада эштгинчинге,
Намыссызла, минафыкъла ёлгюнчюнге,
Тюз адамла хакъ тюзлюкню кёргюнчюнге
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!
ЛАЙПАН УЛУ БИЛЯЛГЪА
Асыл Билял, дагъан болгъан хар тайгъаннга,
Мыдахлыгъынг кёзге тийе, къарагъанда,
Да сени да, атамыча, басхандыла,
Болумсузла болумлумунга чабхандыла.
Бусагъатда сеничагъа орун джокъду,
Кир иннетли, кенг джайылыб, башды, токъду,
Эм фахмусуз фахмулугъа джекириучю,
Алай бла да халкъгъа заран джетдириучю.
Заман келир, бу джартыла, къаралырла,
Сен айтханла барысы да айтылырла,
Сен къыйналгъан хар затынг да, кёлге тюшер,
Къарачайынг душманынгы «энин кесер».
Сени онглу, акъылманга сайлатыучу,
Сени сёзюнг джюреклеге ётюучюдю,
Сени билген, санга сейир этиучюдю.
Сени тюртген джараусузла, джарамайла,
Халкъыбызны джараларын байламайла,
Сени кибик кёкюрекли, халкъын сюйген,
Аз болгъанды,- олду бизни мыдах этген!
Джек джердесе, узакълада кенгледесе,
Халкъгъа ёкюл сёзюнгю да излетесе,
Аллах айтса, Къарачайым оноу этер,
Душманынга, иннетича, багъа бичер.
Сен къайтырса ата джуртха, кёлюнг тола,
Сени кёрген бары санга, хайран бола,
Тюз адамны кёзю джылыр заман келир,
Бусагъатны кир ызлары кюртча эрир.
Туугъан кюнюнг кёб джылланы келир болсун,
Джан насыбынг, кюнден – кюннге ёрге болсун,
Шам джуртунгдан санга салам, джан – къарнашым,
Къыйын джолда, билек болгъан, хакъ джолдашым!
БЕГИЙ УЛУ АБДУЛЛАХНЫ ТУУГЪАН КЮНЮНЕ
Адебинг бла юлгю болур, къыйылгъан,
Учхарадан кери тургъан, тыйылгъан,
Фахмунг бла башхалагъа эс берген,
Къыйыкъ затны, юсюн джабмай, терс кёрген.
Малкъар халкъны унутулмаз адамы,
Къарачайны, джан юлюшлю, уланы,
Тюзню айтыр кюч табыучу, бёгексе,
Джарлы халкъгъа сен ёкюлсе, керексе.
Аллах сени узун ёмюр джашатсын!
Сен сюйгенни, барын, джазлай джашнатсын!
Ауруу сенден узакъ болсун, тиймезлей!
Насыб сени тутар болсун, иймезлей!
Кюнде кюнюнг къуанч бла арытсын!
Ёмюрюнгю алам чагъы джарытсын!
Алгъышлайма сени Туугъан Кюнюнгю!
Кёб джылны джай дуниягъа нюрюнгю!
1.
Сейир той барады байрамда,
Халкъ басыныб уллу майданнга,
Къуанч тёгерекге джайыла,
Джаш тёлю той джерге джыйыла.
Ой, ой, ой, орайда,
Согъулады абезек,
Сюйгенлени тюбешдирген,
Джазыуланы бирлешдирген,
Ой, ой, субай абезек.
2.
Доул джарылады, дангнгылдай,
Харс къалакъла чаркъылдай,
Къобуз согъулады керилиб,
Хар къарагъан кёзню терилтиб.
3.
Джашла келедиле къуйулуб,
Къызла турадыла буйугъуб,
Къол узатадыла, тартына,
Назик тура джашны къатына.
4.
Абезек барады айланчлы,
Миллет харс урады, къуанчлы,
Той тамада халкъгъа эскерте,
Тепсеу барыр джерни кенгнгерте.
5.
Къобуз «тёгерекни» согъады,
Тизгин, тогъай болуб турады,
Хойнух кибик бара «тёгерек»,
Джаш, къыз чалдыш къолгъа киререк.
Къаутарыуу:
6.
Тюз тепсеуню сокъду къобузчу,
Тери «сазын» къакъды доулчу,
Къызла тизгин болуб турдула,
Джашла чам джыйылыу къурдула.
8.
Къобузчу «къобузну сындыра»,
Той тамада чамны къыздыра,
Джарашыу къыз, джашны сездире,
Текебёрк да халкъны бездире.
10.
Къартла келгендиле кёрюрге,
Джаш тёлюге багъа берирге,
Аякъ алышларын сынаргъа,
Кюйеулюк, келинлик сайларгъа.
11.
Сейир той барады байрамда,
Халкъ басыныб уллу майданнга,
Миллет тёгерекге тизилиб,
Абезек барады сюзюлюб.
1.
Тансыкълыкъ ауруу джанымы эзе,
Джюрегим манга къайырылгъанды,
Да Джерде саудан ёлю бар эсе,
Ол, джуртундан айырылгъанды.
Салам санга джуртум,
Салам санга халкъым,
Джокъламаз болдунг ызымдан,
Салам, санга джуртум,
Салам, санга халкъым,
Джек джерде къалгъан къызынгдан!
3.
Джур, тур джашагъан эски къаяла,
Къаргъа бёленген тик тау башлары,
Минги тауумда ёмюр гыйыла,
Чегетлерими нызы чачлары.
Къайтарыуу:
1999дж. Анталия.
Джюрекде зарлыкъ джашатхан,
Анга джашауун ашатхан,
Джарлыды, джарлы, онгмазлыкъ,
Ёмюрде тынчлыкъ табмазлыкъ.
Ол не тириди, не – ёлю,
Джюклениб болур тар кёлю,
Онглу бла, джауча, демлешир,
Фахмулугъа уа эришир.
Аллайгъа джаным ауруйду,
Ачыуум дженгил суууйду,
Джуаб этмейме, бетлешиб,
Дерт джетдирмейме, дертлешиб.
Адамлыкъ халы тюрленнген,
Иннети кемсиз кирленнген,
Чалдыу салыуну билиучю,
Зар болур джауча тийиучю.
Ол къадар кючню джоймайын,
Башын айыбха къоймайын,
Бу джарлы адам ишлесе,
«Кеси тишлигин тишлесе»,
Бошха кетмезед джашауу,
Татыу табаред ашауу,
Алай не келсин, эшталмаз,
Акъыл сёз заргъа джеталмаз.
1995. Анкара. Турция.
Джылыу бермей санаусуз баралла,
Сенсиз ётген мутхуз кюнлерим,
Джюрегиме ауурлукъ салалла,
Суумагъан сезимлерим,
Джоюлмагъан сезимлерим.
3.
Джан нёгерим, тюшемиди эсинге,
Бош хатанга тёзалмагъан джёнгеринг,
Джангы джылыу табалдымы кёлюнгде,
Мен къыйнагъан, таза джюрегинг.
Къаты джылла сорууларын соралла,
Джангызлыкъны ийе этиб юйюме,
Сагъышларым такъырлыкъ салалла,
Бюгюлмеучю ёхдем келюме.
ТУБАН ДЖАБХАНДЫ КЪРАЛЫМЫ
Дунияда эм бай къралда джашагъан,
Алай гырджынны дыкгы ашагъан,
Бютеу байлыгъы тышына кетген,
Башына къаугъа, артыкълыкъ джетген,
Алай бу халын эскералмагъан,
Джарлы миллетди тирелялмагъан.
Джангы джорукъла кеслери къураб,
Башына табны «игиге» атаб,
Бу къаргъа сюрюу халкъдан бошады,
Къралны хазнасын урлаб ашады,
Миллет да турад, чагъырын тартыб,
Адамлыкъ халын шешагъа атыб.
Аман, игини эскермегенле,
Дертлиге дертин джетдирмегенле,
Къолуна тюшген сомгъа къуаннган,
Ички бла, сёз бла алай джубаннган,
Бир матух тёлю ёсдюрдю даулет,
Ичден чириди, бу джарлы миллет.
Джаным ауруйду, сёзюм ётмейди,
Чагъырны табхан оюм этмейди,
Адам ёлтюрюу, артыкълыкъ, уру,
Бютеу даулетде болгъанды туру,
Башдагъы адет тюбге эннгенди,
Ибилис джорукъ халкъгъа сингнгенди.
Халкъ хылеу болса, залим кючленир,
Инсанлыкъ джорукъ къатар, берчленир,
Тюшюнмез мыйы болумун атар,
Хайуан халиге адамны тартар,
Башдагъы джаула излеген буду,
Манкуртлашдырыу энди туруду.
Акъылны башха джыяр заманды:
Дунияны юсюн зорлукъ алгъанды,
Къандагъай миллет ие болгъанды,
Хар кърал башына фатар салгъанды,
Банкларын къуруб, къозлаула алыб,
Халкъны къул этиб, борчлагъа салыб.
Башчыбыз тюлдю башчы болаллыкъ,
Сыйыбыз тюлдю былай тураллыкъ,
Машдакъ адамгъа къулакъны салыб,
Аны алдауун акъылгъа алыб,
Къачаннга дери былай турайыкъ,
Бу къыйсыкъ джолда къайры барайыкъ?
Ауур булутла кете,
Кёк бетин айгъакъ эте,
Кюн джылыуун бере,
Терекле бутакъ кере,
Чегетле чирчик ача,
Чыпчыкъла гюрюн чача,
Суула бузланы джута,
Кёбейиб толкъун тута,
Джер къарала, кебе,
Джанкъоз башлары кёбе,
Кырдыкны учу къарай,
Джылы джел джерни тарай,
Къышны тебере, тюрте,
Джангнгурун къаргъа бюрке,
Хауагъа джылыу сала,
Суукъну ууун ала,
Ийелеб ёте тёрге,
Джашил джаз келди Джерге.
ИЙНАН
/анамы дерслеринден/
Башыгъызгъа аман келир, иги келир,
Тёзгеннге уа, уллу Аллах, юлюш берир,
Игиликге ийнаныуну къурутмагъыз,
Джюрекни да къралгъа, джуртха суутмагъыз.
Кюн келликди, джалгъан айтхан ачыллыкъды,
Аманлыкъ бла къурулгъан зат чачыллыкъды,
Хакъсызлыкъ бла ёч алыучу тыйыллыкъды
Залимлени » къанатлары къыйыллыкъды».
Джалгъан шагъат къаргъыш джетиб кетерикди,
Туудугъуна бедиш сыры джетерикди,
Хакъ ашагъан талан болуб термилликди,
Харам малы аман джары берилликди.
Тюз адамгъа джалгъан айтхан къараллыкъды,
Кесичала «чалдыу салыб» тараллыкъды,
Фахмусузну чийи халкъгъа ачыллыкъды,
Аманланы бийликлери чачыллыкъды.
Халкъын сюйген сюймеклигин иш бла чертер,
Хар этгенин, анга кёре, дюрюс этер,
Сыйсыз болур, арт акъыллы иш джюрютген,
«Халкъым» сёз бла лахор эте, баш бегитген.
Бир тёлю да, ачыу чекмей кетмеученди,
Заман чыртда джаннга хатер этмеученди,
Башыгъызгъа кёб зат келир, бюгюлмегиз,
Джашаудан да, даулетден да тюнгюлмегиз.
«Тюзню ашы тюзде къалмаз», табыллыкъды,
Итлик этген итлигинден къабыллыкъды,
Заман бла халкъ кертини ойларыкъды,
Бетсизлеге кереклисин айтырыкъды.
Джангнгы заман, эски чакъдан къайтыучуду,
Терс затланы айгъакъ этиб айтыучуду,
Аны ючюн къара кюнде тёзюу керек,
Ичингдеги ачыуланы эзиу керек.
Тар заманда кенглик турсун эсигизде,
Къарангыда джарыкъ турсун кёзюгюзде,
Мурат этген чыкъмаз тарда къалмаучанды,
Аллайлагъа къадар къара салмаучанды.
Къарнашы ёлгеннге, уллу элге келдик,
Адетде керекча, къайгъы сёзню бердик,
Сарнау уллу эди, аджымлы ёлгеннге,
Юйюне, Москвадан, сал болуб келгеннге.
Алай сейир этер бир хал болду анда:
Бизни бла ишлеген эгечи, орамда,
Ненча джип болгъанын санаб бизге айтды,
«Биз ма быллайлабыз»,- деб да ангылатды.
Ёлген джокъ эсинде, эсиндеги келген,
Багъалы машина, шохла, тенгле, берген.
Да джаным ауруду, аны кёргенимде,
Джуукълукъ дегенни былай кетгенине.
Джангнгыз дуния малы, баш сыйгъа саналыб,
Адамлыкъ деген да гёзеннгге атылыб,
Къарачай асылдан бир зат кёрюнмеди,
Бу затны эслей да кёлюм керилмеди.
Бизге не болгъанды, былай бузулурча,
Джангнгыз дуния малгъа джан атыб турурча,
Къайдалла адетле, сезимли джюрекле,
Миллет болур ючюн амалсыз керекле?
Эсги душман джангы шохдан асыулуду,
Не зат этериги, алдан таныулуду,
Къайсы «тюегине» басарны билесе,
Этерик затларын, алгъадан сезесе.
Танг джулдузу чыкъгъан кибик,
Ахшам келир, келир кече,
Джаш ёмюрюнг чакъгъан кибик,
Къартлыкъ джетер, муал эте.
Хар зат онгар, унутулур, эски сёзлей,
Джан къыйнама бу дунияда, насыб излей!
КЮЛКЮ
/джангы хан, бий, ёзденлеге, бийлени къул этиб джалгъан тарих джазгъан къарааякълагъа/
2016. Sofi Tram-Semen
АНДРЕЙ КАРЛОВ ЁЛТЮРЮЛДЮ
Эресейни келечиси ёлтюрюлдю,
Душманланы кёллери да кёлтюрюлдю,
Даулетими джолу терсге айланнганды,
«Патчахха» да халкъны къаны къайнагъанды.
Башчыбызны сыйлар ючюн къалмагъан эк,
Терс болса да ангнга терслик салмагъан эк,
Энди аны керти бети кёрюннгенди,
Халкъны ангнга къарауу да тюрленнгеди.
Омакъ сёз бла сау миллетни алдагъанлай,
Чуутланы уу тилине къарагъанлай,
Орус къралны Израилге фатар этди,
Энди бизге болур болду, джашау битди.
Алгъын бизге бу сыйсызлыкъ джетмей эди,
Бир итлик да, джуаб табмай, кетмей эди,
Бу «патчах» а тюкюрсенг да сюртюб кетген,
Къоркъакълыкъдан миллетлерин мугур этген.
Башчылыкъда узун къалыб, байлыкъ джыя,
Къаршчы айтхан адам болса ауузун тыя,
Баш мураты – чуутланы айнытыуду,
Башхалагъа къытлыкъ, ачыу чайнатыуду.
Къралыбызны топракълары сатылады,
Ичиндеги хазналары алынады,
Ким биледи, неле болур энтда бизге,
Къараб турсакъ бу чуутну кёзлерине.
Эресейни келечиси ёлтюрюлдю,
Душманланы кёллери да кёлтюрюлдю,
Даулетими джолу терсге айланнганды,
«Патчахха» да халкъны къаны къайнагъанды.
Къалайладаса,кимлебласа?
Тансыгъым, хапар бер,
Къалайда да, кимле бла да
Тансыгъым мени эскер.
АНАМЫ ЭШИУ ИЙНЕЛЕРИ
Ала анама ыннадан келиб,
Аны къолунда бир ёмюр кёрюб,
Манга джетдиле, тюрленмегенлей,
Ийелерин да эскермегенлей.
Ненча тиширыу аланы алыр,
Эшиуюн эшиб, орнуна салыр,
Ненча ёмюрню къалырла ала,
Мыдах сагъышха башланы сала?
Эшиу ийнеле, анамдан къалыб,
Манга джетдиле, мыдахлыкъ салыб,
Аланы бура эшиу эшеме,
Инсан ёмюрге сагъыш этеме.
Кюн джарыгъы, аулу кибик, джылытмазса,
Ай джарыгъы, алгъындача джарытмазса,
Тереклени чапракълары мутхуз эсе,
Гокга ханслы талала да, джукъсуз эсе,
Суу тауушу, бушуу джырча, келе эсе,
Чегетлени джашил бети кете эсе,
Такъыр кёлюнг сыртны алгъа бюге эсе,
Санынг тутмай, олтурургъа сюе эсе,
Иш эталмай, сагъышлагъа кете эсенг,
Ачыу къысыб, алджар халгъа джете эсенг,
Тамагъынгда джыламукъ тоб тура эсе,
Сагъышларынг акъылынгы бура эсе,
Бютеу дуния тюрленнгенча болду эсе,
Джюрегинге кетмез бушуу толду эсе,
1980. Терезе. Къарачай.
Кёб джылланы къабхан салдынг, ау атдынг,
Джашаууму сёзюнг бла къаралтдынг,
Тёзалмайын джек джерлеге атландым,
Нарт джуртума кюндюз кече таралдым,
Артха къайтдым, дау салмам деб, къаллыма,
Сен а, энтда, тузакъ къурдунг аллыма.
Фахму кёкден, Тейриденди, джарлы джан,
Менли, менсиз, «алалмазса илишан»,
Сюркелирге джаратылгъан учалмаз,
Зарлыкъ сени уллу адам эталмаз.
Талма, къалам, талыр кюнюнг чыртда джокъду,
Хар кюнюбюз, хатху тешген, душман окъду,
Хар айтылгъан, эки бетли, субай сёздю,
Хар этилген, оюлурлай, чирик ёздю.
Джурт батханды энди кюнню кёралмазлай,
Халкъ тыннганды джарыкъ кёллю болалмазлай,
«Къандагъайла» алгъандыла башчылыкъны,
Джорукъ этиб къытлыкъ бла артыкълыкъны.
Эресейге кюн чыкъмазды, ёрге къобмай,
Бу Ибилис туудукъланы сюдге тартмай,
Башчылыкъгъа халкъдан адам келтирмейин,
Душманлагъа орунларын билдирмейин.
Талма, къалам, талыр кюнюнг чыртда джокъду,
Хар кюнюбюз, хатху тешген, суукъ окъду,
Сен шагъат бол бу хузурсуз заманлагъа,
Налат бере, мурдар, гуду аманлагъа.
Ингир келсе кюн ауууру узаяды,
Джюрегинги джарсыулары азаяды,
Чексиз алам онгнгу бла кёллендире,
Кюч береди, тар джашаугъа тёллендире.
Адам деген сейир затды, англанмагъан,
Нек туугъаны билинмеген, танылмагъан,
Чирир къабда ёлмезлик джан джюрютюучю,
Аз ёмюрге, къыт джашаугъа ёкюнюучю.
Туугъаныбыз, ёлгенибиз не ючюндю?
Бизни Джерге келтирген кюч не бичимди?
Не магъана барды, былай, бар болууда?
Сыр ачмагъан алам чакъда бу турууда?
Ненча адам, мени кибик, Айгъа къарай,
Быллай соруу соргъан болур, джуаб сакълай.
Алай алам бизге сырын билдирмейди,
Кёк ёлюмню ачыуун да сёнгдюрмейди.
Къысха ёмюр, къысха кюндю – бизге джетген,
Къысха чакъды, къысха къуанч, мугур этген,
Дау этмейме, Джаратханнга, муну ючюн,
Бой салама, къабыл эте чексиз кючюн.
Толгъан Айны шош джарыгъы джайылады,
Тёгереги керамат бла къайылады,
Кёк къарайды Джерге джулдуз кёзлери бла,
Ёрге тарта, биз джеталмаз ёзлери бла.
Кюймеген джылытмаз, джанмагъан джарытмаз,
Кюйген атам сени, таныгъан унутмаз,
Узакъ кёрген кёрге англатмаз кенгликни,
Тенг болмагъан тутмаз, джюрютмез тенгликни.
Алим атам, бизде бу палахны билдинг,
Сангыраудан, кёрден кёб залимлик кёрдюнг,
Зарджюрек, билимсиз, фахмусуз эм джыртхыч,
Сени тыйды, басды, санга болду къакъгъыч.
Джау тышдан келеед, биз кёрген тёреде,
Кеси халкъы эзген джокъ эди кёреде,
Талай къарачайлы сени такъыр этди,
Халкъынг джакъламайын, умутсузлукъ джетди.
Барыны да аты айтыб айтылмазды,
Башынга келгенле, кете таркъаймазды,
Сени не джакъгъанын бюгюн мен да билдим,
Къайишлик терича, илендим, тилиндим.
Сени душманларынг, къартайыб кетелле,
Мени зарларым а джангы тирелелле,
Бир зат тюрленмеди тау Къарачайынгда,
Итлик алгъынчады, къышында, джайында.
Джылай – джылай кёзюм кёк кюрен тартханды,
Джылым чарпа, бетим айбатын атханды,
Джауларым да орта джылларын къыргъанды,
Алай джюреклери, алгъынча, къаранды.
Билмеген билгеннге душман, къара джауду,
Тыйгъыч салыулары туура гыбы ауду,
Алгъынча джауунгу ачыкъ танымайса,
«Джаным» деген шохха, акгыллы къарайса.
Сени ишинг зарны ёрге къобарады,
Атынг сагъынылса «бёрю» къозгъалады,
Джарлы атам, бюгюн англагъанма сени,
Бу халкъ онгмазхлыкъды, тюгеннгенди ёзю.
Уллусун улутхан бир халкъ халкъ болурму?
Кеси кючюн кесген джаудан къорунурму?
Джюрегим джер тенгли, тауумдан юркгенме,
Энтда джек джерлеге къайтмаз тебрегенме.
Къул, къарауаш – башда, ёзден, бий – унукъгъан,
Хан тукъумунг эсе – асылын унутхан,
Джакъ табмадым, Абба, не этден, не дженгден,
Да, кетиб барама ызыма келмезден.
Беш шайлыкъ аманла бирлешдиле, тутар,
Асыл адамланы болгъандыла джутар,
Тукъумсуз – джукъсузла баш къайыргъандыла,
Къайары бучхакъла хакъ сыйыргъандыла.
Кеси миллетинги сюдге тарталмайса,
Аны къаралаб да кенге чыгъалмайса,
Алай бла итле кенге джайылдыла,
Халкъны джашаууна терен къайылдыла.
Джангы джетген тёлю ичкиге джесирди,
Сёлешген сёзлери багуш тилди, кирди,
Тиширыула – айгъыр, эркишиле – тумакъ,
Къарачай бу халда, сёлешмесек омакъ.
Сенден манга кёчдю насыбсыз къадарынг,
Не этейим тёзмей, джокъ башха мадарым,
Кюйгенни къызыма, кюерим да хакъды,
Къара джакъсала да, намыс – бетим акъды.
Ай, джан – атам сени табыб бир тарыкъсам,
Ал юйдегинг – нелляй, халкъынг – не, англатсам,
Манга не этдиле, аны бир билдирсем,
Мында талашыуну санга бир кёргюзтсем!
Уллу эдинг ургъан джелде таралырча,
Закий эдинг джахил, тарбаш зарланырча,
Акъсюек бий эдинг къул джыйын сюймезча,
Къурч кибик адам энг, джаугъа ийилмезча!
Сени сюймегенинг юйдеги джетдирди,
Акъылларына да итлигин кийирди,
Энди ала манга иннет тюйгендиле,
Аталары кибик зардан кюйгендиле.
Алай ала сени «Ахыр айтыуунгу»,
Къарачай миллетге къойгъан джазыуунгу,
Къолдан алалмазла, алгъынча кёмерге,
Ёлюм – къалым шарт бла хазырма тюберге.
Ай джан – атам, джана кёклеге кетгенсе,
Кесинг кибик джанар мени да этгенсе,
Джаханим сынадынг, энди джандет табхын,
Аллах рахмети бла нюр ичинде джатхын!
Не ючюн десенг, сени уулау бла,
Аякъ ызынгы таймай ызлау бла,
Джау кеси джолун терсине къыяр,
Зар ёчюгюуге джашауун джояр.
Сен къулакъ салма сёзню сюргеннге,
Джангылычынгы гюнах кёргеннге,
Мийик терекге шыбыла тийер,
Тийсе да джангыз бутагъы кюйер.
Кёзге тюшгеннге кёз тийер,
Къаракёл анга тиш билер,
Булчукъну джелле суурур,
Кюн таякълары къуурур.
Ёргеде болсанг, ачыкъса,
Кёб тюрлю затдан ачырса,
Сюйген, сюймеген сёлешир,
Кюусюнмегенинг илешир.
Кёздеги адам тилинир,
Юсюне хар чёб илинир,
Бизни халкъ сёзню бек сюер,
Зарлыкъ деген бла бек кюйер.
Сау заманынгда тюеди,
Ёлгенден сора сюеди,
Къарачай, ёмюр, алайды,
Андан ачыла сынайды.
Халкъыбыз мунга сагъайса,
Фахмулуларын аяса,
Халкъладан онглу болур эд,
Киши чимдемей турур эд.
Алай не этгин, болмайды,
Онглу ачымай къалмайды,
Тау тарларында бар ауруу –
Сёз бла джанны къууруу.
Джаланчы болур силдеюк,
Болумсуз болур чимдеюк,
Фахмусуз болур тийиучю,
Билимсиз болур сюзюучю.
Уллу – уллусун улута,
Сыйлы – сыйлысын къурута,
Халкъыбыз къыйсыкъ джолдады,
Салгъан сокъмагъы солгъады.
Кёзге тюшгеннге кёз тийер,
Ачыгъан джан да бек кюйер,
Алай халкъынга – тёзюудю,
Тюзню ачарыкъ – кёзюудю.
Талпыуну тыйма, ёрлерге,
Барыуунг элтир тёрлеге,
Джалгъан сёз къалыр ныгъышда,
Сен айтылырса алгъышда.
2017.
© Copyright: Софи Трам-Семен, 2017
Свидетельство о публикации №217052701418
Хурмет этген хурмет кёрюр,
Хар къалайда рахат джюрюр,
Иши–кючю къолай болур,
Муратлары бары толур.
Хурметсизде сюйюм болмаз,
Тутхан иши алгъа бармаз,
Ол миллетге тюрт болгъанлай,
Халкъ да андан джаллагъанлай.
Сый бериучю, сый алады,
Халиси бла айтылады,
Ол хар джерде тёр табады,
Джашау джолу тюз барады.
Алыр ючюн, бериу керек.
Тохум кёммей, чыкъмаз терек.
Хурметлиге насыб келир,
Анга тенг, шох къанат керир.
Адамлыкъ бар хурметлиде,
Аманлыкъ а-хурметсизде.
Чыракъ тутхан-джарыкъ бетли,
Ышаргъан бет–нюр келбетли.
© Copyright: Софи Трам-Семен, 2017
Свидетельство о публикации №217060101540
Софи Трам-Семен
/стихи на Хуннско-Тюркском(Карачаево-Балкарском) языке/
Джашау Адамны алдайды,
Дуния малгъа байлайды,
Джанын, санын да зорлайды,
Кёб тюрлю джолгъа джоллайды,
Бир джерде сыйын атдыра,
Бир джерде ашын табдыра,
Табыугъа буруб иннетин,
Арыгъан этиб келбетин,
Ауруула сала санына,
Тумакълыкъ бере ангнгына,
Хаман аллына сюреди,
Толмазлыкъ мурат береди,
Адам да барад чабханлай,
Мангнгылай терин атханлай…
Къадар а джандан атлайды,
Адамны халын джокълайды,
Кёкрегин, кючюн сынайды,
Джашар кюнлерин санайды,
Джолну ахырын билмеген,
Аллында джарны кёрмеген,
Адам – джарлыгъа къарайды,
Буар заманын марайды,
Бир алгъа сюре, арыта,
Бир умут бериб джарыта,
Джюрюр талпыуун кёрюклей,
Учурум таба сюрюклей,
Джар къыйырына тыяды,
Къайтырыкъ джолун къыяды,
© Copyright: Софи Трам-Семен, 2017
Свидетельство о публикации №217060501956
Бизни халкъ ёрге чыкъгъанын сюймез,
Онглусу – сыйы болгъанын билмез,
Болумсуз хар ким анга тиш урур,
Энгишге тартыб, къаралаб турур.
Халкъыбыз алай кёбню джыкъгъанды,
Болмазларын да ёрге тартханды.
Илячин орнун шорбатха берген,
Зарлыкъны ууун кенглеге керген,
Джарлы Къарачай, сангады сёзюм,
Аллах буюруб, ачылсын кёзюнг!
Баймакъ къаблауч чурукъгъа – гыбыр,
Джыртыкъ къабдалгъа тыйын тон – зыбыр,
Къарауаш къатын бийчеге – кюндеш,
Асылсыз тукъум асыл бла демлеш.
Хар ким билгенин, кёргенин айтыр,
Айтханны сёзю кесин танытыр,
Болумунг кибик – адамлыкъ бойунг,
Билим дараджанг – къарын бла чоюн.
Не сёлешейим? Не билдирейим?
Алмаз мыйыгъа не кийирейим?
Асыл тынгылар, асылсыз юрюр,
Заман бла халкъ да кертини кёрюр.
Баймакъ къаблауч чурукъгъа – гыбыр,
Джыртыкъ къабдалгъа тыйын тон – зыбыр…
Сыйынг белгили, сыйым танылгъан,
Юрген ит болур таякъ атылгъан.
ЧОМАРТ БЛА КЪЫЗГЪАНЧ
/анамы дерслеринден/
Къызгъанч къоркъууда джашайды,
Ашые санаулу ашайды,
Чомарт санамаз джойгъанын,
Къайтыб излемез къойгъанын.
Бергеннге къайтыб келеди,
Джашыргъан заран этеди,
Къызгъанч болмагъыз, джыймагъыз,
Айтханнга бермей къоймагъыз.
Чомарт тарлыкъда къалмайды,
Къызгъанч бюсюреу алмайды,
Бергеннге келир кериден,
Чырт сакъламагъан джеринден.
Ачылгъан уууч къуш тутар,
Ачылмагъанны морт джутар,
Тарда къалмасын кёлюгюз,
«Сау бол»-дер болсун элигиз.
НАРТ СЁЗЛЕ
/анамы дерслеринден/
Кюнню сюйген кёкге къарар,
«Элим» деген халкъгъа джарар,
«Кесим» деген джангыз къалыр,
Джакъсыз болуб джаны талыр.
Уста къолда тиреу – билеу,
Акъыллыны сёзю – эгеу,
Чола къолда алтын – багъыр,
Зылдыубашха суу да – чагъыр.
Баймакъ аякъ чурукъ бузар,
Къызгъанч адам кёлден азар,
Эринчекни кюню «тарды»,
Джатагъанны джолу «джарды».
Мыйы деген билим кюсер,
Джюрек деген сезиу излер,
Бу экисин къаран къойгъан,
Джашауунда болур тайгъан.